6 .2 -shakl.
kesadi (6.3-shakl). Sterjenning o‘z
o‘qi atrofida to‘la
bir marta aylanib
chiqishida keskich
h masofaga
siljiydi. Bu
h masofa
vint chiziqning
qadami yoki
yo 'li deyiladi. Vint
chiziqning o‘zi esa
vint o'rami
deyiladi.
Vint chiziqlar sirtdagi nuqtaning
harakati yo‘nalishiga qarab
o'ng
yo'lli (o‘naqay) va
chap yo'lli (chapaqay) boiadi. Vint chiziqning
yo‘lini aniqlash chiziq hosil qilingan sirt o ‘qining joylashishiga va unga
nisbatan qarashga bog‘liq. Sirt o‘qi gorizontal b o iib , nuqta o‘ngdan
chapga yo‘naltirilsa va sirt o ‘z o ‘qi atrofida soat mili yo‘nalishi bo‘yicha
aylansa,
о ‘ng yo ‘Hi yoki vertikal joylashtirilgan sirt o‘qi
atrofida nuqta
soat mili harakati yo‘nalishiga teskari ko‘tarilsa,
o'ng yo'lli vint chiziq
deyiladi. Vertikal joylashtirilgan sirt o ‘qi atrofida nuqta soat mili
harakati
yo‘nalishi bo‘yicha ko‘tarilsa,
chap yo ‘lli vint chiziq deyiladi. 6.1-shakl
da silindrik vint chiziqning yasalishi ko‘rsatilgan. Bu yerda silindr dia-
204
metri
d va qadam
h o‘zaro teng 8 bo'laklarga bo‘lingan bo‘lib, vint chi
ziqning o‘ramini yasash chizmada yaqqol ko‘rsatilgan.
Vint chiziqning yoyilmasi to‘g‘ri burchakning gipotenuzasi hisob
lanadi. To‘g‘ri burchakning gorizontal kateti silindr aylanasining uzunligi
(n-d)ga, vertikal kateti vint chiziq qadamining balandligi
h ga teng.
Konus vint chiziq (6.2-shaklga qarang). Nuqta to‘g‘ri doiraviy konus
o‘qi atrofida bir xil burchak tezligida aylanadigan yasovchi bo'yicha tekis
ilgarilanma harakat qiladi. Shunda
Sn nuqtaning bosib o‘tgan y o ii konus
sirtida vint chiziq hosil qiladi. Bu yerda konus asosi
d va balandligi
h
o‘zaro teng 8 ga bo‘lingan bo‘lib,
S() nuqta konus yasovchilari bo'yicha
harakat qilib, S vaziyatga ko'tariladi. Konus
sirti yoyilmasida uning
vint chizig'i yoyilmasi ham qo'shib tasvirlangan. Bu yoyilma aylana
sektoridan iborat bo'lib, u
ц>=180°d/{ burchak bilan chegaralanadi.
Vint sirtlar. Biror (to‘g ‘ri yoki egri) chiziqning berilgan o'q atrofida
vint chizig'i bo'yicha harakati natijasida hosil bo'lgan sirt
vint sirti
hisoblanadi. Yasovchisi to'g'ri chiziq bo'lsa, hosil bo'ladigan sirt
mun-
tazam vint sirt yoki
gelikoid deb ataladi. Yasovchi (to'g'ri chiziq kesmasi)
sirt o'qiga perpendikular joylashgan bo'lsa, hosil bo'lgan vint sirti
to'g'ri gelikoid, perpendikulyar bo'lmasa,
qiyshiq gelikoid, shuningdek,
yasovchi sirt o'qi bilan kesishsa,
vopiqgelikoid, kesishmasa hosil bo'lgan
vint sirti
ochiq gelikoid deb ataladi.
To'g'ri yopiq gelikoid
vint konoidi, qiyshiq yopiq gelikoid Arximed
gelikoidi deb ham yuritiladi. Texnikada bunday sirtlardan turli
stanoklaming yurgizish vintlarini, domkrat, press va shunga o'xshash-
laming vintlarini yasashda foydalaniladi. Gelikoidlar silindrik prujina,
ressor, parmalaming vint o'yiqlari kabilami yasashda tatbiq qilinadi.
Gelikoidlar (6.4-shakl,
a,b). O 'ng yo'lli va qadami
h ga teng bo'lgan
to'g'ri yopiq gelikoid (6.4-shakl,
a), o'ng yo'lli yopiq qiyshiq gelikoid
(6.4-shakl,
b) tasvirilangan.
Bu yerda to'g'ri yopiq gelikoid bazis chizig'i (gelissasi) va yasovchi
О/ i r 0 2A , kesmasi orqali berilgan. Yasovchilaming frontal proyeksiyalari
gorizontal tekislikka
parallel joylashgan OA kabi kesmalardan iborat,
ulaming gorizontal proyeksiyalari sirt o'qining gorizontal proyeksiyasi
Ol da kesishuvchi nurlar ko'rinishida joylashadi. Bunday gelikoidni
yasash uchun uning aylana qadami
h bir xil teng bo'laklarga bo'lib
chiqiladi va u 6.1-shakldagi silindr vint chizig'i kabi bajariladi.
205
а)
b)
Qiyshiq yopiq gelikoidning
0 JA r 0 ,A y aso vch isi o‘zining harakati
davrida to‘g ‘ri doiraviy konus yasovchilari (S' Г
, S,7\)ga parallel
qoladi. Bu yerda doiraviy konus yordamchi yoki yo‘naltiriuvchi konus
hisoblanadi. Bunday gelikoidni yasash
d diametrli silindr o‘qini a
burchak ostida kesadigan
O /l., CM,yasovchi kesma va vintchiziqning
qadami
h asosiy parametr qilib olinadi.
Gelikoidning
yasovchi kesmasi OA yordamchi konusning tegishli
yasovchilariga parallel qilib o‘tkaziladi. Masalan, gelikoidning O '/f',
yordamchi konusning
S 7T \ yasovchisiga, ...,
yasovchisi
yordamchi konusning S,
Tv,2yasovchisiga parallel qilib chiziladi. Shunday
yasashlar jarayonida
A nuqtaning harakatidan hosil bo‘lgan nuqtalar
to‘plami ravon qilib tutashtiriladi.
d diametrli silindr atrofida
hosil boMadigan vint tasmasi halqasimon
to'g'ri gelikoid (6.5-shakl,
a) deyilib, u 6.4-shakl,
a kabi yasaladi.
d
diametrli silindr atrofida hosil boMadigan gelikoid halqasimon qiyshiq
gelikoid (6.5-shakl,
b) deyilib, u 6.4-shakl,
b kabi bajariladi.
