a — dastlabki holat;
b — yon tomonga egilish holati;
d — orqa tomonga egilish holati;
e — old tomonga egilish holati.
109
77-rasm.
Asosi taqasimon shaklga ega bo‘lgan pastki jag‘ o ‘z shoxchalari
bilan yonoq o‘simtasiga kirib boradi va yonoqlar ustida o ‘ziga xos
xarakterdagi chuqurcha hosil qiladi. Bosh suyagi qutisining chakka
oldi yuzalari ham ichkariga, yonoq suyagi o‘simtasi ichiga tortgan
bo‘ladi, buni tirik bosh rasmini tasvirlashda hisobga olish kerak.
Peshana suyagi uchta katta yuzalardan tashkil topgan: birin-
chisi — peshana bugrilari bilan peshana o ‘rtasi va peshana bug-
rilaridan chakka suyaklar tomondagi ikki yonboshi. Tik ko‘rinishga
ko‘ra, peshana suyagi quyidagi qismlarga ajraydi: yuqori qismi —
peshana bugrilari, pastki — qosh usti yoylari (chiziqlari).
Bosh suyagi umumiy qonuniyatlarini o ‘rganib olib, uning
yoshiga ko‘ra, o‘zgarishlarini ham hisobga olish zarur. Bosh suya-
110
78-rasm.
gining yoshiga ko‘ra, o‘zga-
rishlarini beshta davrga ajra-
tish mumkin: birinchisi —
tug‘ilishdan yetti yoshgacha;
ikkinchisi — yetti yoshdan
jinsiy yetuklik yoshigacha
(16 yosh); uchinchisi — o ‘n
olti yoshdan 30 yoshgacha
(to‘liq o ‘sish va rivojlanish
yoshigacha); to ‘rtinchisi —
30 yoshdan 60 yoshgacha va
beshinchisi — 60 yoshdan
katta yoshgacha. Yosh go‘-
daklarda kalla qutisining miya
qismi pastki old qismiga qara-
ganda ancha katta b o ‘la-
di. Buni 78-rasmdagi mashhur rassom Piter Paul Rubensning
yosh bola portretida ko‘rishimiz mumkin.
Ikkinchi davrda suyaklaming o ‘sish jarayoni sekinlashadi va
old gardan suyaklarining o ‘lchamlari o ‘rtasidagi farq uncha
bo‘lmaydi. Uchinchi davrda peshana suyagi tez rivojlanadi, bosh
suyagining miya qismi kengayadi va yuqoriga qarab o‘sadi. Old qismi
uzunlashadi, yonoq suyagi yoylari
keskin yozila boshlaydi. Kalla su-
yagi uzil-kesil, ya’ni katta kishi-
larga xos ravishda shakllanadi. To‘r-
tinchi davrda suyaklar o‘sishdan
to ‘xtaydi va hech qanday o‘zgarish
sodir bo‘lmaydi. Beshinchi davrda
old qismi o‘zgara boshlaydi, ya’ni
kichrayadi, tishlar to ‘kila bosh-
laydi. Buning natijasida pastki jag‘
ko‘tariladi, dahan keskin old to-
monga turtib chiqadi, yuz qis-
qaradi, bosh suyagining choklari
qotadi. 79-rasmda insonning tish-
lari mavjud vaqtda hamda tishlari
to ‘kilgandan so‘nggi holatidagi
ko‘rinishi berilgan.
79-rasm.
111
Rasm cliizishda ushbu xususiyatlarini hisobga olish va ulami
tasvirda ishonch bilan aks ettirish kerak. Ushbu misollar yana bir
karra shuni tasdiqlaydiki, realistik yo‘nalishda rasm chizuvchi
o ‘quvchi uchun amaliy m ashqlar bilan bir qatorda plastik
anatomiyaga oid haqiqiy ilmiy bihmlar juda zamrdir. Tabiat va san’at
qonuniyatlarini bilmay turib, rassom odam tasvirini realistik tarzda
tasvirlay olmaydi. 0 ‘rta yoshda peshana suyagi kuclili rivojlanadi,
old qismi uzunlashadi yonoq suyaklari yoylari keskin yozila boshlaydi.
Inson keksayganda tishlari to ‘kilib ketishi munosabati bilan da-
han keskin oldinga turtib chiqadi, old qismi kichrayadi.
Odamning boshini tasvirlashda bosh suyagi qurilishi haqidagi
bilimlardan tashqari rassom boshning yelka kengligi bilan tuta-
shish qonuniyatlarini ham bilishi kerak. Buning uchun Gudonning
anatomik «Ekorshe» namunasining boshni yelka bilan birlashgan
holdagi turli nuqtalardan ko‘rinisliining xomaki rasmini chizish
foydadan xoli emas (80-rasm). Bosh suyagi qutisi yelka kengligi
bilan yettita bo‘yin umurtqalari yordamida tutashadi. Bu umurtqalar
birining ustiga biri joy-
lashgan boT adi, lekin
ular orasida bukiluvchan
to g ‘aylar boTadiki, bir
tomondan ulami birlash-
tirib tursa, ikkinchi to-
m ondan ularning hara-
katlanishiga imkon tug‘-
diradi. Birinchi umurtqa
yuqorida boTib unda bosh
joylashgan va u atlant, deb
nomlanadi. Bosh hara-
katga kelganda, atlant fa-
qat bosh orqaga va oldinga
egilgandagina ish tiro k
etadi. U ning yuqorigi
o‘simtasi tish ko‘rinishida
vertikal ravishda yuqoriga
ko‘tarilib, atlant teshigiga
kirib boradi hamda unda
o‘q (o‘zak) rolini o‘ynay-
80-rasm.
di. Uning atrofida esa,
112
bosh o‘ng va chap tomonga harakat qiladi. Yettinchi b o ‘yin
umurtqasining turtib chiqqan qismi yaxshi ko‘rinishi va odamning
beldan yuqori qomatini chizishda mo‘ljal bo‘lib xizmat qilishi uchun
ham muhimdir.
Odam qomatini chizish mashqlarida yettinchi bo‘yin umurtqasi
va bo‘yinturuq chuqurchasi odamning tik turgan qomati muvo-
zanatining o‘qini aniqlashda doimo m o‘ljal bo‘lib xizmat qiladi.
Shu o‘rinda quyidagilami eslab qolish kerakki, yettinchi bo‘yin
umurtqasi yelkaning yuqori chetidan o‘tuvchi gorizontal chiziqda
joylashadi. Bu qonuniyatni bilish bo‘yin rasmini to ‘g‘ri chizish va
boshni yelka kengligi bilan uyg‘unlashtirishga yordam beradi.
Ishga kirishishdan awal, o‘quvchilar dastlab tasviming umu-
miy shaklini qog‘ozga tushirishadi. Topilgan o‘rta va yon chiziqlar
asosida bosh suyagining umumiy ko‘rinishi belgilab olinadi. Bunda
modelning shartli chegarasi bumn ko‘prigi va ko‘z kosasidan o‘tuv-
chi hamda quloq darchalarigacha davom etuvchi yuz va miya
qismlarining nisbatlari to ‘g‘ri aniqlanishi lozim. Bosh suyaklarining
umumiy shakli va qog‘ozdagi joylashuvi aniqlanganidan so‘ng,
tasvimi ishlashga kirishiladi.
Bosh suyagining tasviri va uning simmetrik qismlari juft holda
ishlanadi. Bosh suyagining ushbu holatdagi rasmini chizishda
o‘quvchi m o‘ljal sifatida o‘rta chiziqdan foydalanadi. Chizuvchiga
yaqin joylashgan ko‘z kosasining tashqi chekkasidan, yoysimon
suyak burchagidan o‘tuvchi va pastki jag‘ burchagi bilan birla-
shuvchi shakl qirrasi bo‘yicha yuz va yon taraflar munosabati
aniqlanadi. Alohida suyaklaming nisbatlari, miya qopqog‘i balandhgi
va kengligi, peshana suyagi, yonoq suyagi, jag‘lar o‘lchami katta
qismlardan kichik qismlarga o‘tish tartibida ko‘zdan kechiriladi.
Boshqacha qilib aytganda, qismlardan bo‘laklarga tartibida ish olib
boriladi.
Bosh suyagi 4/3 burilishda tasvirlangani va simmetrik detallar
har xil yuzalardajoylashganligi uchun ular o‘rta chiziqqa nisbatan
turh oraliqlardajoylashadi. Masalan, o‘quvchigayaqinbo‘lgan ko‘z
kosasi uzoqdagisiga nisbatan perspektiva qonuniga asosan kattaroq
ko‘rinadi. Yonoqlar va peshananing ikki qismi birinchi qismidan
oTchami b o ‘yicha farqlanadi. Parallel ko‘ndalang yordamchi
chiziqlar birlashish nuqtasi tomon harakatlanadi, shuning uchun
o‘quvchiga yaqin joylashgan suyaklar uzoqdagilariga nisbatan kat-
113
taroq ko‘rinadi. Rasm cliiziqli-konstruktiv asosda biroz yorug‘-
soya munosabatlari bilan cliiziladi va bunda umumiydan qismlarga
o‘tish tamoyilidan foydalaniladi. Peshana suyagi va pastki jag‘ suyak,
keyin yonoqlar va ko‘z kosalari, yuqori jag‘ va (noksimon) burun
tesliigi belgilanadi. So‘nggi bosqichda shakllar va bo‘laklami umum-
lashtirish vazifasi amalga oshiriladi. Chunki rasmni yakunlash jara-
yonida qismlar nomutanosibligi yuzaga kelishi kerak.
81-rasm.
114
Bosh suyagi qismlari joylashuvining hajmli ko‘rinishini to ‘liq
tasaw ur etish uchun vaqti-vaqti bilan, o‘rindan turib, modelni
turli tomonlardan kuzatish va chizishni davom ettirish kerak. Bosh
suyagi tasvirini chuqur o‘zlashtirib bo‘lingandan so‘ng Gudonning
gips anatomik «Ekorshe» bosh shaklini to ‘rt bosqichda tasvirlash
muhimdir. Bundan asosiy maqsad — bosh suyagi rasmini chizishda
olgan nazariy bilimlami plastik anatomiyaga oid muskullar tuzilishi
va ulaming joylashishini ushbu modelda amaliy bajarishdan iborat.
Har doimgidek birinchi bosqich shaklni qog‘oz sirtida kom-
pozitsiyaviy joylashtirish va uni chiziqli konstmktiv qurishdan
boshlanadi. Ikkinchi bosqichda shaklning b o ‘laklari geometrik
shakllar tarzida qurish bosqichi hisoblanadi. Uchinchi bosqichda
bosh shaklining konstmksiyalari va plastik yechimi aniqlanadi.
So‘nggi to ‘rtinchi bosqichda bosh shaklining yomg‘-soya muno-
sabatlari aniqlanib, vazifa yakunlanadi (81-rasm, a, b, d, e).
| 