ma’ruva:KIRISH.NAZARIYMEXANIKASIFANININGPREDMETI.
REJA:
Nazariymexanikafaniningtadqiqotobyektlari
Fanningrivojlanishtarixi
Fazovavaqthaqidaklassiktasavvurlar
Fizikhodisalarningturlisanoqtizimlaridainvariantligi
Moddiynuqtadinamikasi.
Fizikhodisalarningturlisanoqsistemalaridainvariantligivaularningmatematikifodasi.
TAYANCH SO’Z VA IBORALAR:mexanika, jism, kuch momenti, dinamika, harakat, masofa, tezlik,tezlanish, ta’sir, vaqt, fazo, hodisalar, og’irlik markazi, koordinata, tizim, sferik, silindrik, harakat, tezlik,tezlanish,differesial, vaqt,nuqta,vector,tenglama,radius-vektor
Nazariymexanikanazariyfizikakursidadastlabkibizo’rganadiganfanhisoblanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, klassik mexanika va uning tadqiqot usullarifizikaviytabiatdanqat’iynazarjudako’plabtabiathodisalarinio’rganishimkoniyatini beradi. Nazariy mexanika jismlarning nisbatan kichik tezliklardagimexanik harakatlarini o’rganadi. Nazariy mexanika fanini rivojlanish tarixini uchdavrga bo’lishimiz mumkin. 1-qadimiy davr mexanikasi – Aristotel’ davridan XVIasrgacha bo’lgan davr. 2- uyg’onish davriXVIasrdan XXboshigacha bo’lgandavr.3– XXasrmexanikasi –hozirgi davrgachabo’lgandavr.
StatiskanifansifatidaasoslaganolimArximedhisoblanadi.Arximedrichagni muvozanati to’g’risidagi masalani yechib og’irlik markazi to’g’risidagita’limotni yaratdi. O’rta asrlarda arab mamlakatlarida va O’rta Osiyoda yashaganBeruniy,Al-Xorazmiy,IbnKubrovaUlug’bekkabiasosanmatematika,astronomiya va qisman mexkanika sohasida tadqiqotlar olib borgan. 15 asrning 2-yarmini boshlarida hunarmandchilik dengizida suzish rivojlanish bilan bir qatordamexakanika tez suratlar bilan taraqqiyot etgan. Bu suratda L. Davinchi mexkanikamasalalariniyechishga,matematikanitadbiqqilishgatajribagakattaahamiyatbergan. U jismlarning tekislik bo’ylab harakatini va sirpanib ishqalanishni tadbiqetdi. Shuningdek, kuch momenti tushunchasini birinchi bo’lib fanga kiritdi. ItalyanolimiGalileydinamikaningmoddiyjismlarharakatihaqidagibilimningasoschisidir.To’g’richiziqbo’ylabnotekis,ilgarilanmaharakatqilayotganjismning tezligi va tezlanishi tushunchasini birinchi bo’lib, Galiley kiritdi. Bundantashqari inersiya qonunini kashf yetdi. Galileyishlariga tayangan holda Gollandolimi Gyuygen fizik mayatnik nazariyasini yaratdi. Shuningdek, Galiley kiritgantezlanishtushunchasininuqtaningegrichiziqliharakatuchunumumlashtiradi.Dinamikaning asosiy qonunlarini o’rganish sohasida Galiley boshlagan ishlarniingliz olimi Isaak Nyuton uni g’oyalari va klassik mexanikaning asosiy g’oyalarifazo,vaqt,massa,kuch,inersiya,sanoqsistemasihaqidagiasosiyqonunlarnio’rganishsohasidako’pishlarqilgan.BuasosiyqonunlarNyuton“Naturalfalsafasiningmatematikifodasi”nomliasaridabayonetilgan(1687yil)vauklassikmexanikaningasosinitashkiletadi.Bizgama’lumki,mexanikaviyharakat
harqandayfizikjarayonvahodisagama’lumdarajadategishli“Bundayharakatning”umumiyqonunlarinio’rganuvchiklassikmexanika,nazariyfizikaning boshqa bo’limlari elektrodinamika kvant mexanika, statistik fizika, fiziknazariya, avto-jism fizikasi, yarim o’tkazgichlar fizikasi, plazma fizikasi va hokazofanlarbilanuzviy bog’lanishdadir.Klassikmexanikamasalalarinihaletishdaniboratvasinabko’rilganko’plabmatematikmetodlar.Hozirgikundanazariyfizikaningbarchasohalaridakengqo’llanilmoqda.Nyutonnazariyasigako’ratabiatdagi har qanday o’zaro ta’sir bir onda uzatiladi, boshqacha aytganda jismlarorasidagio’zarota’sirchegaralanmagan yokicheksiztezlik bilantarqaladi.
Bir-biridanma’lumr12masofadaturibta’sirlashayotganjismniko’zoldimizgakeltiraylik.Farazqilaylik1-jismo’zvaziyatinio’zgartiribyangivaziyatgao’tdi.Agarbujismo’zgarmastezlikbilanharakatlangandauningvaziyatinio’zgartirish uchunketganvaqtquyidagichatopiladi:
|r→r→|
t1'2 12
(1)
→v →
tур
|r1'2r12|
c
(2)
c-o’zarota’sirningtarqalishtezligi.Xuddishuvaziyato’zgarishiniikkinchijism
to'r
vaqtdankeyinhisqiladi.O’zarota’sirtarqalishvaqtiningjismvaziyatining
o’zgarishvaqtiganisbatitezligi
to' r v
t c
(3)
Ko’rinib turibdiki, jismning harakat tezligi o’zaro ta’sirlarning tarqalish tezligiganisbatane’tiborgaolmasabo’ladigandarajadakichikbo’lsajudakattaaniqlikBilan jismlar orasidagi o’zaro ta’sir bir onda uzatiladi deb hisoblash mumkin. Harqandayfiziknazariyasingariklassikmexanikaham aniqtadbikqilishchegarasiga
yega.Tezligiyorug’likningbo’shliqdagitezligigayaqin v cbo’lganjismlar
harakatishuningdek,alohidaatomlar,elektronlarvaatomyadrosivaboshqaelementar zarralar harakatini klassik mexanika ifodalay olmaydi. Tezligi yorug’liktezligigayaqinjismlarharakatinimaxsusnisbiyliknazariyasipostulatigatayanuvchirelyativistikmexanikao’rganadi.Shundayqilibklassikmexanikamakrojismlaryetarlikichiktezliklarbilanbo’ladiganharakatlarinazariyasidaniborat,ya’niklassikmexanikabumakroskopikjismlarharakatinorelyativistiknazariyasidir.Klassikmexanikanirelyativistikmexanikabilannorelyativistikkvantmexnikasining xususiyholi debqarash mumkin.
Real jismlarning harakati turli tuman va murakkabbo’lganligitufayli ularnio’rganishniosonlashtirishmaqsadidaabstrakttushunchalarkiritilgan.Bundayobyektlar sifatida moddiy nuqta, moddiy nuqtalar sistemasi, absolyut qattiq jism,yaxlitmuxit kabilarkeltirish mumkin.
|
