balki uning teskarisi ham to ‘g‘ridir, ya’ni zarralar ham to ‘lqin xususiyatiga
egadir.
Shunday qilib, de Broyl korpuskular-to‘lqin dualizmini materiyaga
xos universal xususiyat ekanligini taklif etdi. U harakatlanadigan zarraning
to'lqin uzunligini hisoblash formulasini berdi va ushbu g‘oyani ilgari
surdi. Foton (yorugMik kvanti) quyidagi energiyaga:
E =h a)
( 1 )
va impulsga ega:
2 nh
x ■
(2)
bu yerda,
h = h / 2
k
De Broyl gipotezasiga asosan, zarralarning to ‘lqin xususiyatlarini
aniqlashda yuqoridagi munosabatlardan foydalanish mumkin. Masalan,
zarraning to ‘lqin uzunligi va chastotasi quyidagilardan topiladi:
A = ^
,
(3)
( 0 = 4
W
h
De Broyl gipotezasi tez orada(1927-yildayoq)
bir qator tajribalarda
ajoyib tarzda tasdiqlandi. J.P.Tom son va P.S.Tartakovskiylar elektronlar
oqimining metall folgadan o ‘tganda difraksion tasvir berishini kuzatdilar.
Olingan difraksion tasviming (3) ifoda bilan aniqlanadigan m a’lum to ‘lqin
uzunlikdagi rentgen nurlari beradigan difraksion tasvirga aynan o ‘x-
shashligi kuzatildi.
45-§. GEYZENBERGNING NOANIQLIKLAR MUNOSABATI
1927-yilda nemis fizigi V. Geyzenberg m ikrozarralaming o'ziga xos
xususiyatlarini ifodalovchi juda m uhim munosabatni e ’lon qildi. Bunga
asosan,
istalgan mikrozarra, masalan, elektron, bir vaqtning o ‘zida ham
X — koordinatasini,
ham unga mos keluvchi impuls Rx — kom ponen-
tasining aniq qiymatlariga ega bo‘la olmaydi.
X va
R x qiymatlarining noaniqliklari quyidagi munosabatni qanoat-
lantiradi:
118
(1)
Bu m unosabatga ko‘ra zarraning koordinatasini qanchalik ko ‘p
aniqlam o q chi b o ‘lsak, zarra im pulsining shu koordinata o ‘qidagi
proyeksiyasi shuncha noaniqlashadi.
Tabiiyki, xuddi shunday m uno-
sabatlar boshqa
U va Z koordinata o ‘qlari uchun ham to ‘g‘ri b o ‘ladi:
G ey zen b erg n o a n iq lik la r m u n o sa b a tla rid a n m ik ro z a rra la rg a
trayektoriya tushunchasini qo'llash murnkin
emas degan xulosa kelib
chiqadi. Haqiqatdan ham, agar vaqtning berilgan m om entida zarraning
joylashgan joyi aniq bo‘lsa, vaqtning keyingi
m om entida uning joyini
aytish m um kin em as, chunki zarraning impulsi um um an m a ’lum
b oim aydi.
N oaniqliklar m unosabati m ikroobyektning impulsi yoki koordi
natasini istalgancha aniqlik bilan o'lchash mumkin emasligini ko‘rsatadi,
deb o'ylash to ‘g‘ri emas. Bu noaniqliklar munosabati mikroobyekt bir
vaqtning o ‘zida koordinata va impulsning istalgancha aniq qiymatlariga ega
bo‘la olmasligini bildiradi, xolos.
Shunday qilib, mikrodunyo hodisalarini
tasvirlovchi kvant naza-
riyasida mikroobyektlar harakati, fazodagi o ‘rni, impulsi haqidagi klassik
tasavvurlardan butunlay voz kechish kerak ekan.
