Masalan:Multimediyalardan namunalar

68 
muvafaqqiyatli hal etish mumkinligini aniq tasavvur qila olishi lozim. Shuningdek, 
bolalar o‘yiniga ajratilgan vaqtni mashg‘ulot yoki kun tartibidagi boshqa tadbirlarni 
cho‘zib yuborish orqali egallash mumkin emas. MTT tayanch dasturida har kungi 
kun tartibiga ovqatlanish, badantarbiya, sayr, mashg‘ulotlar o‘tkazish bilan bir 
qatorda o‘yin ham kiritilgan. O‘yin bolalar hayotini tashkil etish shakli sifatida kichik 
guruhdan boshlanadi. O‘yin ertalab nonushtagacha (15-20 daqiqa) boshlanadi va 
nonushtadan keyin, mashg‘ulotlar o‘rtasida, ochiq havoda, o‘yqudan keyin 
o‘tkaziladi. Ertalab rolli o‘yinlar, qurish-yasash, harakatli o‘yinlarni tashkil etish 
tavsiya etiladi. Mashg‘ulot o‘rtasida harakatli, qoidali o‘yinlar o‘tkaziladi. Ular 
asosan, mashg‘ulotning mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. 
O‘yin – kishilik faoliyatining muhim turi hamda ijtimoiy munosabatlar 
mazmunining bolalar tomonidan imitatsiyalash (ko‘chirish, taqlid qilish) asosida 
o‘zlashtirish shakli. Kishilik tarixiy taraqqiyotining barcha davrlarida ham o‘yin 
sub’ekt faoliyatining eng birinchi va muhim turi sifatida tan olingan. Binobarin, shaxs 
faoliyatining muhim turlari – mehnat, o‘qish bilan birga o‘yin ham uning 
shakllanlanishi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘yinlar vositasida katta avlod tomonidan to‘plangan hayotiy tajriba, 
o‘zlashtirilgan bilim, turmush tarzi va ijtimoiy munosabat asoslari, madaniy 
qadriyatlar yosh avlodga izchil uzatib kelingan. O‘yin shaxsni tarbiyalash, 
rivojlantirish, unga ta’lim berish xususiyatlariga ega. Mavjud xususiyatlari tufayli 
o‘yinlar qadim-qadimdan xalq pedagogikasining muhim asoslaridan biri bo‘lib 
kelmoqda. Bevosita o‘yinlar bolalarda idrok, sezgi, xotira, tafakkur, nutqni 
rivojlantirishga yordam berish orqali ularni ma’naviy-axloqiy, aqliy, jismoniy va 
estetik jihatdan tarbiyalashga xizmat qiladi. 
O‘yin maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar faoliyatining asosiy shakli 
sanaladi. U orqali bola shaxs sifatida shakllanadi. O‘yin bolaning kelajakdagi o‘quv, 
mehnat faoliyati, kishilarga munosabatning qay darajada shakllanishini belgilab 
beradi. O‘yin bolalarning jismoniy rivojlanishi, MTT (maktabgacha ta’lim 
tashkiloti)ning ta’lim-tarbiya ishida, bolalarni aqliy, axloqiy, mehnat va estetik 

69 
jihatdan tarbiyalashda katta o‘rin tutadi. O‘yinning maktabgacha ta’lim yoshidagi 
bolalar hayotida tutgan o‘rni va ahamiyatini quyidagicha ifodalash mumkin: 
O‘yin bolalarning mustaqil faoliyati bo‘lib, unda bolaning ruhiyati namoyon 
bo‘ladi. Bola hayotining bir yoshidan boshlab u uchun o‘rab turgan tevarak-atrofni 
bilishga ehtiyoj xosdir. Bolalar o‘yinlari o‘zining barcha xilma-xilligi bilan unga 
yangi narsani bilish, o‘yin mazmunida aks etgan jihatga o‘z munosabatini bildirish 
imkonini beradi. Bola – o‘sib va rivojlanib boruvchi mavjudotdir. 
O‘yin bolalar hayotini tashkil etish shakli sifatida kichik guruhdan boshlanadi. 
O‘yin ertalab nonushtagacha (15-20 daqiqa) boshlanadi va nonushtadan keyin, 
mashg‘ulotlar o‘rtasida, ochiq havoda, o‘yqudan keyin o‘tkaziladi. Ertalab rolli 
o‘yinlar, qurish-yasash, harakatli o‘yinlarni tashkil etish tavsiya etiladi. Mashg‘ulot 
o‘rtasida harakatli, qoidali o‘yinlar o‘tkaziladi. Ular asosan, mashg‘ulotning 
mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Sayr vaqtida ochiq havodagi o‘yinlardan foydalaniladi. 
Kunduzgi uyqudan keyingi o‘yinlarga qurilish o‘yinlari, ertak bo‘yicha qo‘yiladigan 
o‘yin, rolli, didaktik o‘yinlar kiradi. 
O‘yin bolalarni har tomonlama tarbiyalash vositalaridan biridir. Pedagogika 
fani o‘yinni bola shaxsini tarbiyalashning asosiy vositasi deb hisoblaydi. O‘yin orqali 
bolalar kattalarning mehnat tajribasini, bilim, ko‘nikma va malakalari, harakat 
usullari, axloq me’yorlari va qoidalarini, mulohaza va muhokamalarini egallab oladi. 
O‘yinda bolaning o‘z tengqurlari va kattalar bilan bo‘ladigan munosabat usullari 
shakllanadi, his va didlari tarbiyalanadi. 
O‘yin bolalarga ta’lim-tarbiya berishning metod va usulidir. O‘yin jarayonida 
bolalarning bilimlari va tasavvurlari boyib, chuqurlashib boradi. O‘yinda u yoki bu 
rolni bajarayotib, bola o‘zining butun diqqatini o‘yinga qaratishi lozim. Bola 
o‘ynayotganida kishilar mehnati, ular-ning aniq harakatlari, munosabatlari 
to‘g‘risidagi tasavvuri yetarli emasligini sezib qoladi, buning natijasida kattalarga 
savol bera boshlaydi. Tarbiyachi bolalarning bunday savollariga javob berib, ularning 
bilimlariga aniqlik kiritadi, boyitadi. Shunday qilib, o‘yin bolalardagi bilim va 
tasavvurlarni mustahkamlaydi. Bunda pedagogning to‘g‘ri rahbarligida uning 

70 
tushunchalari kengayadi. Tarbiyachi o‘yin orqali bolalarda ona-vatanga, o‘z xalqiga, 
boshqa millat vakillariga ijobiy munosabatni shakllantiradi, mustahkamlaydi. O‘yin 
orqali tarbiyachi bolalalarda jasurlik, rostgo‘ylik, o‘zini tuta bilishlik, tashabbuskorlik 
kabi sifatlarni tarbiyalaydi. O‘yin bolalarda ijtimoiy axloqni, ularning hayotga, bir- 
biriga bo‘lgan munosabatni shakllantiruvchi maktab vazifasini bajaradi. Tarbiyachi 
bolalarning o‘yiniga rahbarlik qilayotib, ularni jamoa orqali ham tarbiyalab boradi. 
O‘yin jarayonida bolalar o‘z xohish-istaklarini jamoa xohishi bilan kelishib olishga, 
o‘yinda o‘rnatilgan qoidalarga rioya qilishga o‘rganadi. 
MTTda tashkil etiladigan bolalar o‘yini o‘zining mazmuni, xususiyati, tashkil 
etilishiga ko‘ra xilma-xildir, umumlashtirgan holda, uni ikki turga ajratish mumkin: 
Ijodiy o‘yinlar qat’iy belgilangan qoidalarga ega bo‘lmagan va o‘yin 
qoidalarini bolalarning o‘zlari o‘yin jarayonida belgilaydigan o‘yinlar sanaladi. 
Odatda, bu kabi o‘yinlarni bolalarning o‘zlari o‘ylab topadi. O‘z mohiyatiga ko‘ra 
ijodiy o‘yinlar bir necha turli bo‘ladi. Ular Syujetli-rolli o‘yin o‘z xususiyatiga ega 
aks ettiruvchi faoliyatdir. 
Tevarak-atrofdagi kattalar va tengdoshlarining hayoti va faoliyati bu o‘yin 
mazmuniga manba bo‘lib xizmat qiladi. Mazkur turdagi o‘yinlarning o‘ziga xosliigi 
ularda syujet, rol va xayol qilingan vaziyatning mavjud bo‘lishidir. Buning uchun, 
albatta, bolalar biror narsa yoki voqea to‘g‘risida yetarlicha tasavvurga ega bo‘lishi 
lozim. Masalan: bolalar “parovoz” o‘yinini o‘ynashmoqchi bo‘lishadi. Bunga 
o‘yinning qanday borishi to‘g‘risida syujet (voqeaning borishi) kerak. Syujet 
bolalarning bilimiga bog‘liq bo‘ladi. Bolada avval g‘oya tug‘iladi, keyin mazmuni 
rivojlanadi. Ba’zan bolalar o‘yinning qanday borishini oldindan belgilab oladilar. 
Masalan: ular orasidan kim “parovoz”bo‘lishi, qolganlar uning orqasidan ergashishi, 
qayerga borganda navbat almashishlarini oldindan kelishib olishadi. 
-Ijodiy o‘yinlar. 
-Qoidali o‘yinlar 
MTTda qo‘llaniladigan bolalar o‘yinlarining asosiy turlari 
-Syujetli-rolli o‘yinlar Sahnalashtirilgan o‘yinlar 

71 
-Qurilish-yasashga doir o‘yinlar 
Syujetli-rolli o‘yinlarda tarbiyachi yetakchi rol o‘ynaydi. Tarbiyachi 
bolalarning qiziqishlarini diqqat bilan kuzatib, ularning ijobiy tomonlarini 
rivojlantirish uchun sharoit yaratishi va bolalarni kerakli yo‘nalishda tarbiyalab 
borishi lozim. Tarbiyachi syujetli-rolli o‘yinlarga rahbarlik qilishda quyidagi 
jihatlarga e’tibor qaratishi lozim. Masalan: 
1)
bolalar o‘yiniga rahbarlik qilish uchun ularning o‘yinini bilish va har doim 
kuzatib borishi lozim; 
2)
tarbiyachi bolalarning o‘yin davomidagi muloqotlari, xatti-harakatlarini 
muntazam kuzatib, tinglab borishi lozim. Bu tarbiyachiga bolalarning qiziqishlari, 
xohish-istaklarini bilib olib, ularni to‘g‘ri yo‘lga solish, ijobiy xususiyatlarini yanada 
rivojlantirish imkonini beradi; 
3)
syujetli-rolli o‘yinlarni o‘ynash uchun ma’lum joy ajratish lozim; 
4)
o‘yin jarayonida kerak bo‘ladigan o‘yinchoqlarni bolalar mustaqil o‘zlari 
yasashlari uchun ularga kichkina yog‘och bo‘laklari, mix, loy, qog‘oz, karton, bo‘yoq 
va kerakli asboblar – bolg‘acha, qo‘larra, qaychi, pichoq kabilarni be-rish kerak. 
Biroq o‘yinchoqlar yasash ustida ishlash faqat tarbiyachining rahbarligi ostida 
bajarilishi lozim; 
5)
o‘yin mavzusini tanlashga yordam berish bolalarni o‘ynashga o‘rgatish 
usullaridan biridir; tarbiyachi bolalarning rolli o‘yinlari mavzusini boyitibgina 
qolmay, balki uning syujetini, mazmunini boyitish to‘g‘risida ham o‘ylashi kerak; 
6)
tarbiyachi bolalarning barchasi o‘yinga qatnashishlari to‘g‘rsida g‘amxo‘rlik 
qilishi kerak; o‘yinda ko‘pincha ular rol talashib bir-birlari bilan kelisha olmay 
qoladi; bolalarni bu kabi kelishmovchiliklarni haqqoniy echishga o‘rgatish lozim. 
Sahnalashtirilgan o‘yinlar bolalar biror ertak yoki hikoya syujeti asosida 
ma’lum bir rolni bajarishiga, o‘yin jarayonidagi personajlarning aytadigan 
so‘zlarining yod olinishiga asoslangan bo‘lib, bolalarda iroda, intizom, o‘z 
harakatlarini boshqalarning harakatiga muvofiq amalga oshirish kabi sifatlarni 

72 
tarbiyalashda samarali vosita sanaladi. Sahnalashtirilgan o‘yinlarni tashkil etish 
quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga qamrab oladi: 
I bosqich. Sahnalashtirish uchun badiiy asarni tanlash. Badiiy asarni tanlashda 
quyidagi talablarga rioya qilish kerak: 
1)
ertak yoki hikoyada qatnashuvchilar soni ko‘p bo‘lishi kerak; 
2)
asarning nafaqat mazmuni, balki unda harakatlarning ham turfa xil 
bo‘lishiga e’tibor qaratish lozim; 
3)
asar ifodali o‘qishga mos bo‘lishi kerak; 
4)
asar mazmuni qiziqarli va emotsional bo‘lishi zarur; 
5)
asar bolalarning yoshiga mos kelishi lozim. 
II
bosqich. Sahnalashtirish uchun tanlangan ertak yoki hikoyaning mazmunini 
o‘qib berish. 
III
bosqich. Asarni bolalar tomonidan eslab qolinishiga erishish: qayta o‘qib 
berish, har bir bolaning aytadigan gaplari ustida individual ish olib borish, rasmlar 
namoyish etish. 
IV
bosqich. O‘yin qiziqarli o‘tishi va uzoq davom etishi uchun o‘yinga kerakli 
materiallar, kiyimlar tayyorlash hamda rahbarlikni to‘g‘ri amalga oshirish. 
Sahnalashtirilgan o‘yinlar bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda 
oddiydan murakkabga qarab yo‘naltirib borilishi maqsadga muvofiq. Masalan: o‘rta 
guruh uchun asosan harakatni aks ettiruvchi asarlar tanlansa, katta guruh bolalari 
uchun esa asar qahramonlarining ancha murakkab munosabatlari, ularning 
kechinmalari, qayg‘ulari aks ettirilgan asarlar tanlanadi. Bolalarning qurilish, buyum 
yasash o‘yinlari rollarga bo‘linib o‘ynaydigan o‘yinning tarkibiy qismidir. Biror 
narsani qurish bolalarni o‘z fikrlarini ro‘yobga chiqarish usulidir. 
Qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yinlarda bolalarning texnikaga 
qiziqishi ortadi, kuzatuvchanligi rivojlanadi, ular geometrik jismlarning eng oddiy 
xususiyatlari bilan tanishadilar. 

73 

Download 2,09 Mb.