Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

105 
4-YO‘NALISH 
 
BOSHLANG‘ICH TA’LIM YANGI AVLOD DARSLIKLARI BILAN 
ISHLASHDAGI MUAMMOLAR 
BOSHLANG‘ICH MATEMATIKA DARSLARIDA 
KO‘RGAZMALILIKNING AHAMIYATI VA UNI QO‘LLASH 
IMKONIYATLARI 
 
Jonzoqova Barno Sobir qizi 
Tayloq tuman 1- maktab o‘qituvchisi 
 
Annotatsiya. 
Ko‘rsatmalilikning boshlang‘ich ta'limdagi roli o‘quvchilar-ning 
abstrakt tafakkurlarini ham, konkret tafakkurlarini ham rivojlantirishdan iboratdir. 
Bundan tashqari, ko‘rsatmalilikdan foydalanish o‘quvchilarni faollashtiradi, ulaming 
e'tiborini, o‘rganilayotgan materialni puxtaroq o‘zlashtirish imkonini beradi, o‘quv 
jarayonini boshqarish uchun yaxshi sharoit yaratadi, vaqtni tejash irnkonini beradi. 
Kalit so‘zlar: 
ko‘rgazmalilik, harakatli o‘yinlar, dinamik, ijodkorlik, 
matematik tushunchalar, matematik madaniyat. 
Bilamizki, uzluksiz ta’lim tizimining asosini boshlang‘ich ta’lim tashkil 
etadi.Agar o‘quvchi boshlang‘ich sinfda yaxshi o‘zlashtirsa, yuqori sinfda ham 
qiynalmaydi. Hozirgi kungacha matematika darslarida ko‘rgazmali qurollardan 
o‘rinlicha foydalanish va ularning ahamiyatini o‘rganib chiqqan holda, uni yanada 
shakllantirmoqchiman. Maqsadim boshlang‘ich sinf matematika darslarida 
ko‘rsatmalilikning imkoniyatlarini ochib berish. 
Matematika darsining o‘ziga xos tomonlari, eng avvalo, bu o‘quv 
predmetining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bu xususiyatdan biri shundan iboratki, 
unda arifmetik material bilan bir vaqtda algebra geometriya elementlari ham 
o‘rganiladi. Matematika boshlangich kursining boshqa oziga xos tomoni nazariy 
amaliy masalalarning birgalikda qaralishidir. Shuning uchun har bir darsda yangi 
bilimlar berilishi bilan unga doir amaliy o quv malakalar singdiriladi. Taniqli olim 
J.Ikromov o‘zining "Язык обучения математики" kitobida "Maktab 

106 
o‘quvchilarining matematik madaniyati shakllanishi bir necha davrga bolinadi",-deb 
takidlaydi. Birinchi navbatda ular obyektiv tushunchalarning birgalikda tashkil 
etadigan mazmuni — matematik reallikni aniqlab oladilar. Bunda ob'yektlarning 
aniqlik xususiyatlari bilan tarixiy jihatlar o‘rtasidagi bog‘liqlik alohida ahamiyat kasb 
etadi. 
Bu yerda matematik reallik jumlasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak ushbu 
reallikni o‘quvchilar matematik hisob kitoblarning turmush jarayonidagi ahamiyatini 
bevosita bilganlarida ya'ni kundalik turmush bilan bog‘liq misol va masalalarni 
bevosita bajarganlaridagina his qiladilar. Demak kundalik turmush bilan bog‘liq 
holda matematika o‘qitishni tashkil etish o‘quvchi faoliyatida muhim ahamiyatga 
egadir. Kundalik turmush bilan bog‘liq misollar yechish asosida o‘quvchi matematik 
bilimlar shunchaki o‘zlashtiriladigan bilimlar emas balki hayotiy zaruriyat sifatida 
o‘zlashtirilishi lozimligi to‘g‘risida xulosa qiladilar. 
Odatda darsda bir necha didakik materiallar amalga oshiriladi: 
-yangi materialni o‘tish; 
-o‘tilgan materialni mustahkamlash; 
-bilimlarni mustahkamlash; 
-bilimlarni umumlashtirish, tizimlashtirish; 
- mustahkam o‘quv va malakalar hosil qilish va hokazo. 
Matematika darslarining o‘ziga xos yana bir tomoni Shundaki, bu-o‘quv 
materialining abstraktligidir. Shuning uchun ko‘rgazmali vositalar, o‘qitishning faol 
metodlarini sinchiklab tanlash, o‘quvchilarning faolligi, sinf o‘quvchilarining 
o‘zlashtirish darajasi, kabilarga ham bog‘liq. 
Matematika darsida turli tuman tarbiyaviy vazifalar ham hal qilinadi. 
O‘quvchilarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, atrofga tanqidiy qarashni, ishda 
tashabbuskorlikni, mas'uliyatni va sof vijdonlilikni, to‘g‘ri va aniq so‘zlashni, 
hisoblash, o‘lchash va yozuvlarda aniqlikni, mehnatsevarlik va qiyinchiliklarni 
yengish xislatlarini tarbiyalaydi. 

107 
Ko‘rsatmalilikning boshlang‘ich ta’limdagi roli o‘quvchilar-ning 
abstrakt tafakkurlarini ham, konkret tafakkurlarini ham rivojlantirishdan iboratdir. 
Bundan tashqari, ko‘rsatmalilikdan foydalanish o‘quvchilarni faollashtiradi, ulaming 
e'tiborini, o‘rganilayotgan materialni puxtaroq o‘zlashtirish imkonini beradi, o‘quv 
jarayonini boshqarish uchun yaxshi sharoit yaratadi, vaqtni tejash irnkonini beradi, 
ya'ni: ko‘rsatmalilikdan foydalanish samarali bo‘lishi uchun eng oldin nazariyaning u 
yoki bu masalasi qaralayotganda foydalaniladigan ko‘rsatmali materialni tanlashni 
o‘ylab ko‘rmoq kerak. 
Ko‘rsatma materiallami tanlashga nisbatan qo‘yiladigan talablarni qarab 
chiqamiz: 
a)
yetarlicha miqdorda ko‘rsatma material bilan ta'minlash, bulami tahlil qilish 
asosida o‘quvchilar kerakli umumlashtirishlarini qila oladigan bo‘lishlari kerak. 
Masalan, bolalami 4 sonining hosil bo‘lishi bilan tanishtirishda o‘qituvchi oldindan 
bunday amaliy ish tashkil qiladi: u uchta doirachaga bitta doirachani; uchta cho‘pga 
bitta cho‘pni qo‘shishni taklif qiladi, shu ishni boshqa didaktik materiallarda 
bajartiradi. 
b)
har xil ko‘rsatma materiallar bilan yetarlicha ta'minlash juda muhimdir. Bu 
o‘rinda doimo psixologlar tomonidan ifodalangan qoidani esda tutish kerak: 
"o‘quvchilarda to‘g‘ri umumlashtirishlar tarkib toptirishning zaruriy sharti 
beriladigan o‘quv materialining muhim xususiyatlarini o‘zgartinnay saqlagan holda 
uncha muhim bo‘lmagan xususiyatlarini turlantirishdan iborat". Masalan,3 soni 
predmetlaming o‘zgannas soni (3) kabi tushuncha uchun muhim xususiyatdir, 
predmetiaming rangi, o‘lchami, tekislikdagi joylashuvi muhim bo‘lmagan 
xususiyatdir. Shu sababli, o‘quvchilami 3 soni bilan tanishtirilar ekan, bir jinsli 
predmetlardan iborat to‘plamlardan (bir xil andoza bo‘yicha qo‘yilgan uchburchaklar, 
doirachalar va hokazolardan)gina emas, balki har xil predmetlardan (masalan, har xil 
rangli va o‘lchamli doirachalar, katta va kichik har xiI ko‘rinishli va har xxii rangli 
olmalar) dan iborat to‘plamlardan foydalanish kerak, chunki aks holda bolalarda bir 
xil predmetlamigina sanash mumkin, degan noto‘g‘ri tasavvur hosil bo‘lishi mumkin. 

108 
c)
matematika o‘qitishda sekin-asta, ammo o‘z vaqtda ko‘rsatmalilikning bir 
turidan ikkinchi turiga o‘tishni ta'minlay olishi kerak. Masalan, o‘qitish jarayonida 
masalalar shartlarini ilIyustratsiyalashda amalning o‘zini ham namoyish qilish bilan 
birgalikda amallami ko‘rsatmay to‘la predmet ko‘rsatmalilikka, so‘ngra esa to‘la 
bo‘lmagan predmet ko‘rsatmalilikka o‘tish ta'minlanishi kerak. 
Matematika o‘qitishda harakatli, dinamik qo‘llanmalarga afzallik berish 
kerak. Harakatli ko‘rsatma-qo‘llanmalar bilan bir qatorda individual ko‘rsatma 
qo‘llanmalar ham, har xii didaktik materiallar ham zarur. Boshlang‘ich matematika 
o‘qitishda ko‘rsatma-qo‘llanmalaming har xil turlaridan foydalaniladi. Ko‘rsatma- 
qo‘llanmalarning turlarini bilish ularni to‘g‘ri tanlash va o‘quv jarayonida samarali 
foydalanish imkonini beradi. 
Ko‘rsatma qo‘llanmalarni ikkita, ya'ni natural va tasviriy ko‘rsatrna- 
qo‘llanrnalarga bo‘lish qabul qilingan. Ko‘rsatrna qo‘llanmalar ma'lum talablarga 
muvofiq bo‘lishi, chunonchi ular o‘quv dasturiga, o‘quvchilarning yosh 
xususiyatlariga muvofiq bo‘lishi lozirn. Bilim va uquvlarni mustahkarnlash 
bosqichida turli-turnan mashqlar uchun ma'lumot jadvallaridan, og‘zaki sanoq uchun 
jadvallardan, masalalar tuzish uchun rasrnlar, sxemalar va chizmalardan keng 
foydalaniladi. Maternatik amallar xossalarini o‘rganish, ko‘paytirish jadvalini tuzish 
va hokazolarda foydalanish mumkin. 
Ko‘rgazmalilikning turli xii manbalaridan foydalanish o‘quvchilarni 
faollashtiradi, ularning diqqatini oshiradi va rivojlantiradi, o‘quv materialini 
mustahkam o‘zlashtirishni ta'minlaydi va vaqtni tejash imkonini beradi. 
Tabiiy fanlarga qaraganda matematikadan ko‘rgazmalilik va ko‘rgazma 
manbai tubdan farq qiladi. Tabiat fanlarida narsalarning aynan o‘zini ko‘rsatish 
imkoni bo‘lsa, maternatikada esa abstrakt xarakterga ega, bo‘layotgan hodisaning 
o‘zini aynan ko‘rsata olish imkoni kam. Matematikada ko‘rgazmalilik: 
a)
ko‘rsatilayotgan ob'yektlar to‘plamining elementlari sifatida qaraladi, ular 
ustidan ba'zi amallar bajarish mumkin. Masalan, o‘qituvchi savatdagi olma, 

109 
daraxtdagi qushlar haqida gapirganda, olmaning yoki qushlaming qandayligi haqida 
to‘xtalmaydi, balki ulaming soni va sonli munosabatini aniqlaydi. 
b)
u yoki bu narsa haqida gap yuritilganda, uning shaklini yoki narsaning 
miqdori sonli xarakterini tekshirish mumkin. Narsalarning sonli munosabatini o‘z 
holicha va shakllarini ko‘rishda ko‘pincha hodisaning aynan o‘zidan foydalanib 
bo‘lmaydi. 
Shuning uchun o‘qituvchiga turli xildagi ko‘rgazmalilik, birinchi navbatda 
modellar, chizma, sxemalar yordam beradi. Matematika o‘qitishning turli xil 
bosqichlarida va uning turli xil bo‘limlarida ko‘rgazmalilikda bir xilda foydalanish 
kerak emas. Masalan, matematika o‘qitishning dastlabki bosqichlarida to‘plam 
elementlari bilan doimo mulohaza qilishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu 
ko‘rgazmalilikning roli sekinlik bilan kamaya borib, uning o‘rnini simvollar (raqam, 
belgi) egallay boshlaydi. Masalalami yechishda esa ko‘rgazma sifatida narsalar va 
ulaming tasvirlari qo‘llaniladi. 
Geometriyani o‘qitishda esa fazoviy va shakl munosabatlaming ko‘rgazmasi 
sifatida turli xii modellar va ulaming tasvirlaridan foydalaniladi. Shu bilan birga 
o‘qitishning birinchi qadamidayoq o‘quvchilaming tasavvur qilish qobiliyatini 
rivojlantirish kerak: cheksiz to‘g‘ri chiziq, nur, burchak va boshqalar haqidagi 
tasvirlarni to‘g‘ri chiziqdan boshqa modellar bilan ko‘rsatish imkoni yo‘q. 
Ko‘rgazma qurollarga qo‘yiladigan talablar ko‘rgazma samarali bo‘lishi 
uchun ba'zi bir talablarga rioya qilishi kerak. Ko‘rgazmali qurollarga qo‘yiladigan 
umumiy talablar: mazmunining ilmiyligi, o‘quv dasturiga mosligi, o‘quvchilaming 
yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi. Yasalishi va ichki ko‘rinishining ko‘rish 
masofasiga mosligi, bajarilishning tozaligi, foydalanish qulayligi, matematikani 
tushuntirishga foydaliligi. 
Matematika o‘qitishdagi ko‘rgazma manbalari mazmun jihatdan sodda va 
aniq bo‘lishi kerak. Bu ko‘rgazma qurollar matematika o‘qitish bosqichlarida ketma- 
ket quyidagi tartibda qo‘llaniladi: 
a)
atrofdagi mavjud narsalar (sinf xonasidagi narsalar, o‘simliklar); 

110 
b)
o‘quvchilarga yaxshi tanish bo‘lgan narsalaming tasvirlari va rasmlari; 
c)
shu narsalarning shartli tasvirlari; 
d)
sxemalar va hokazo. 
Ko‘rgazmalilik prinsipi - ta’lim jarayonida juda keng qo‘llaniladi. 
O‘qitishning ko‘rgazmalilik prinsipiga amal qilish, demak bu - ko‘rgazmali 
qurollarga tayanish, o‘quvchilar hissiy bilishining barcha jihatlariga rahbarlik qilish 
va boshqarishdir. Maktab o‘quvchilari uchun ko‘rgazmali qurollardan foydalanish 
rivojlantiruvchi ahamiyatga egadir. Chunki ular umumlashtirish, tahlil va tahlildan 
xulosa chiqarish jarayonining shakllanishiga yordam beradi. Ko‘rgazmalilik prinsipi 
o‘qituvchiga quyidagi talablami qo‘yadi. 
-
O‘quvchi materialini o‘rganish jarayonida hissiy obrazlaming zarurligini 
tushunishi kerak. 
-
Hissiy obrazlardan mashg‘ulotda o‘quvchilar rívojlanishining mustaqil 
sifati jihatida foydalanish hususiyatini aniqlash lozim 
-
Mashg‘ulotda hissiy bilimlar qaysi bir ko‘rgazmali qurollar yoki texnikaviy 
vositalar yordamida shakllanishini hal qilishi kerak. 
-
O‘quvchining bilish faoliyatida tabiatdagi majud narsalami, hodisalami 
tasawur qilish qobiliyatiga erishish kerak. 
-
O‘quv materiali narsalami, hodisalami umumlashgan uchun shart- 
sharoitlar yaratish lozim. 
-Bolalar shakllar, ranglar, his qilish orqali fikrlaydi shuning uchun 
ko‘rgazmali ta’lim ular uchun muhimdir. 
-
Ta’limda hech qachon faqatgina ko‘rgazmalilikka suyanib qolmang u 
faqatgina o‘quvchilarda fikrlashni o‘stirishga yordam beradigan vositadir. 
-Ko‘rgazmalilikdan faqat ko‘rsatish uchun emas, balki o‘quvchilarni 
mustaqil bilim olishlarida ulami tadqiqot- izlanish ishlarini tashkil etishga o‘rgatishda 
ham foydalaniladi 

111 
-Ta’lim va tarbiya berishda shuni yodda tutingki,ko‘rgazmali qurollar 
o‘rganilayotgan predmet va hodisalar to‘g‘risida aniq va to‘g‘ri tasavvurlarni hosil 
bo‘lishiga yordam beradi. 
-
Ko‘rgazmalilikda doimiy ravishda ketma-ketlikka rioya qiling. 
-
Ko‘rgazmali vositalami qoilaganda bolalar bilan uni bir butunligiga, keyin 
esa asosiy va ikkinchi darajali tomonlarini ko‘rish kerak. 
-
O‘quvchilar bilan birgalikda ko‘rgazmali qurol tayyorlashga harakat qiling 
-
Hech qachon o‘zangiz yaxshi bilmaydigan narsalarni ko‘rsatmang. 
-Zamonaviy ko‘rgazmali qurollardan o‘quv ko‘rsatuvlari slaydlar, ta’limning 
texnik vositalaridan va ulardan foydalanish metodikasim bilish kerak. 

Download 2,09 Mb.