|
8-bob. Xalqaro va transmilliy kompaniyalar. Ularni boshqarish tizimi. Reja
|
| bet | 10/38 | | Sana | 24.09.2024 | | Hajmi | 316,67 Kb. | | #272313 |
Bog'liq 8-12 темаларUyushgan kompaniya – bu qabul qiluvchi mamlakatda aksiyalarining 10-50 % ga bosh kompaniya egalik qiluvchi TMK tizimidagi korxona hisoblanadi. Bu korxona bosh kompaniyaning nazoratida emas, balki ta’siri ostida bo’ladi. Ba’zan bo’lim, sho’ba va uyushgan kompaniyalar milliy firma faoliyatining baynalmilallashuvi yo’lidagi bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu holatda internatsionallashtirishning ilk bosqichi bo’lib odatda kompaniya mahsulotlarining eksporti hisoblanadi. So’ngra bu jarayon tashqi savdo bitimlari, xorijiy hamkorlar bilan texnologiyalar (litsenzion bitimlar) ayirboshlash hisobiga kengayadi. Tovar aylanishining ko’payishi, qabul qiluvchi mamlakat firmalari bilan ilmiy-texnik aloqalarining kengayishi eksporter kompaniyaning bu mamlakatda o’z vakolatxonasini ochish zaruratiga olib keladi. Muomalalar hajmining o’sishi natijasida vakolatxona bosqichma-bosqich sho’ba kompaniyasi va keyin uyushgan kompaniya darajasiga ko’tariladi. Xorijiy tadbirkorlikning keyingi rivoji global ko’lamdagi biznesga ega xalqaro korxonaning shakllanishiga olib keladi.
Yuqorida aytib o’tilgan milliy kompaniyaning TMK sari borish yo’lini ko’pchilik xalqaro kompaniyalar uchun odatiy bo’lgan tashkiliy qayta shakllanish zanjiri sifatida quyidagicha tasavvur qilish mumkin, ya’ni eksport – texnologiyalar bilan almashinuv – qabul qiluvchi mamlakatdagi vakolatxona – sho’ba kompaniya
uyushgan kompaniya – global ko’lamdagi biznesga ega xalqaro kompaniya. Kompaniya millati haqidagi masalalar bankrotlik, soliqqa tortish, antimonopol qonunchilikni qo’llash va bir qator boshqa holatlarda ham yuzaga keladi. Ko’pchilik soliqqa tortish huquqiy tizimiga ko’ra har bir kompaniya qardosh firmalar bilan aloqalaridan qat’iy nazar alohida soliqqa tortiladi. Bunda ikkiyoqlama soliqqa tortmaslik uchun bosh kompaniya qardosh korxona bilan ularga texnologiyalarni, nou-xaularni berish, patentlardan, konstruktorlik ishlanmalaridan, savdo belgilaridan, ITTKI natijalaridan (agar ITTKI tijorat daromadi keltirsa, ular soliqqa tortiladi) foydalanish sohasida kelishib olishlari zarur. Qabul qiluvchi mamlakatni soliq organlarining bosh kompaniya va uning xorijiy filiallari orasidagi munosabatlarni bilishi qabul qilayotgan mamlakatning soliq deklaratsiyasida TMK filiallari tomonidan ko’rsatilayotgan daromadlar hajmining to’g’riligini nazorat qilish imkonini beradi.
Antimonopol qonunchilik qo’llanilgan holatlarda ko’p mamlakatlar sudi birlashmagan bozor qudratini aniqlashda korxonalarning iqtisodiy birligini (qardoshligi) ko’zda tutadi. Bu yerda ko’pgina TMKlarning huquqiy maslahatlar, ITTKI, moliya, buxgalteriya, bir yoki bir nechta xalqaro markazlarda dasturlashtirish kabi TMKning butun tizimiga xizmat ko’rsatadigan vazifalarni markazlashtirishi e’tiborga olinadi. Kompaniya millati sud yoki arbitrajda bosh kompaniyaning ekologik jihatdan zararli texnologiyalar yoki nuqsonli mahsulotlar ishlab chiqarishga jalb qilinganligi darajasi ko’rib chiqilayotganda katta ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda sud hukmiga huquqiy tomondan tashqari ma’naviy masalalar ham ta’sir etishi mumkin. Masalan, hammaga ma’lum bo’lgan Bxopaldagi (Hindiston) kimyo zavodida insonlarning ommaviy zaharlanishiga “Yunion karbayt” kompaniyasining texnologiyasidan foydalanilish sabab bo’lgan va u sudda Hindiston tomoni oldida ma’naviy javobgarligini tan olib, zarar ko’rgan oilalar harajatlarini qoplash majburiyatlarini o’z bo’yniga olgan.
TMK millatini va uning chet el filiallari bilan aloqasini aniqlashdagi qiyinchiliklar bu aloqalarning ko’p uchraydigan ko’pdarajaliligi bilan tushuntiriladi. Masalan, o’yinchoqlar tayyorlaydigan yirik “Mattel” korporatsiyasi (AQSh) butun dunyo bo’yicha 39 ta qardosh kompaniyaga egadir, bulardan 26 tasi bosh kompaniyaning bevosita mulki va 13 tasi esa “Mattel” korporatsiyasining chet el filiallariga tegishlidir.
Oxirgi yillarda shakllanish va o’z mavqeini mustahkamlash bosqichida turgan Rossiya TMKlari jahon tovarlar va xizmatlar ko’rsatish bozorida o’z faoliyatini faollashtirmoqda. Jumladan, Rossiya kompaniyalarining MDH mamlakatlaridagi eng yirik aktivlar xaridlari 3.6-jadvalda ko’rsatilgan.
Zamonaviy TMKlarga o’xshash bir qator Rossiya xalqaro kompaniyalari Sovet Ittifoqi davridayoq shakllangan edi. Ularga “Ingosstrax”, “Aeroflot” va ko’plab tashqi iqtisodiy birlashmalar kiradi. Rossiya TMKlari yoqilg’i-energetika, telekommunikastiya va boshqa sanoat tarmoqlarida samarali rivojlanmoqda. Masalan, “Gazprom” RAJ tabiiy gazni qazib chiqarish va eksport bo’yicha 100 % monopolist bo’lib, u dunyo bo’yicha topilgan tabiiy gaz zahiralarining 34 %ini nazorat qiladi va G’arbiy Yevropa talabining 20 %ini ta’minlaydi. Rossiya gaz gigantining jahon bozoridagi muvafaqqiyatli faoliyati qudratli korporatsiyalarning bozor iqtisodiyoti davrida sezilarli yutuqlarga erishishlari mumkinligini ko’rsatmoqda. Masalan, neft sanoati yetakchilariga mansub Rossiya “Lukoyl” kompaniyasining turli mamlakatlardagi filiallarida ishlab chiqarishni vertikal integratsiyasi qabul qilingan, ya’ni neft qazilmasining bir qismi benzin, dizel yoqilg’isi, mazut, mashina moyi va aviatsiya kerosiniga qayta ishlanadi. 1998 yilda “Lukoyl” va Amerikaning “Konako” kompaniyasi Rossiyaning Timano-Pechorsk neft-gaz rayonida yangi neft konlarini o’zlashtirish bo’yicha memorandum imzoladilar. Hozirgi vaqtda bir qator Rossiya TMKlari (Gazprom, Lukoyl, MTS, Bilayn va boshqalar) O’zbekiston hududida ham faoliyat ko’rsatmoqda.
Xalqaro xo’jalik aloqalarining TMK kabi samarali shaklining imkoniyatlari MDH mamlakatlari kompaniyalarining moliyaviy, texnik va ilmiy resurslarini birlashtirish uchun yana ham kengroq qo’llanilmoqda. Bu kabi TMKlarni tuzish uchun moliyaviy sanoat guruhlari (MSG) asos bo’lmoqda. MDH mamlakatlariga tegishli yuridik shaxslarni birlashtiruvchi bu guruhlar transmilliy MSG – TMSG sifatida ro’yxatga olinadi. Ular yagona texnik struktura, marketing, moliyaviy siyosat o’tkazish maqsadida tashkil etiladi. Hukumatlararo kelishuvlar asosida TMSG tashkil etilganda ularga davlatlararo moliyaviy sanoat guruhlari – DMSG maqomi beriladi. MDH mamlakatlarini TMKlarining millati ular ro’yxatdan o’tgan joyga qarab aniqlanadi.
Jahon amaliyoti ko’rsatishicha, O’zbekiston iqtisodiyotida ham transmilliy korporatsiyalarni shakllantirish mamlakatning jahon xo’jaligida va xalqaro mehnat taqsimotida munosib o’rin egallashiga, xalqaro va mintaqaviy integratsiya jarayonlarida faol ishtirok etishini ta’minlovchi muhim omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. Jahon xo’jaligining globallashuvi sharoitida O’zbekistonning transmilliy korporatsiyalarni vujudga keltirish – ochiq iqtisodiyotni shakllantirish borasida amalga oshirilayotgan tarkibiy o’zgarishlarning bir bo’g’ini sifatida qaralmog’i lozim. Zero, TMK O’zbekistonning dunyo mamlakatlari orasidagi nufuzining yanada ortib borishida muhim o’rin tutadi.
O’zbekiston transmilliy korporatsiyalarini shakllantirishning eng maqbul yo’llaridan biri, bu O’zbekiston sarmoyalarini tasarruf etish orqali Yevrosiyo, Markaziy Osiyo integratsiyasi hamda MDH doirasida xalqaro moliya-sanoat guruhlarini tashkil etishdan iborat bo’lishi mumkin. Shundan kelib chiqqan holda, O’zbekistonda ham moliya-sanoat guruhlarini tashkil etish va ularni milliy korxonalar hamda boshqa davlatlarning mavjud moliya-kredit tuzilmalari hisobidan kengaytirish masalalarini ishlab chiqish lozim. Savdo va moliya-sanoat guruhlarini tashkil etish, O’zbekistonning transmilliy korporatsiyalarini shakllantirish uchun maqsadga muvofiq va ob’yektiv zarurat hisoblanadi.
Bundan tashqari, Markaziy Osiyo integratsiyasi va MDH doirasida xam o’ziga xos xalqaro qo’shma konsernlarni tashkil etish mumkin. Bunday kompaniyalarning tashkil topishi, hamkor mamlakatlarning sanoat ishlab chiqarishi sohasidagi xo’jalik sub’yektlari orasida tarixiy murakkab kooperatsiya aloqalarining qo’llab-quvvatlanishiga, Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlari o’rtasidagi integratsiya jarayonlarining tezlashishi va rivojlanishiga olib keladi.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, sanoati rivojlangan mamlakatlar, shuningdek
«yangi industrial mamlakatlar»ning transmilliy korporatsiyalari ular iqtisodiyotining asosi bo’lib xizmat qiladi. Masalan, AQSh transmilliy korporatsiyalari mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalarida muhim rol o’ynaydi va tashqi savdo aylanmasining 2/3 qismi ular hissasiga to’g’ri keladi.
Bizning sharoitimizda ham ular moliyaviy va sanoat sarmoyalarining organik hamkorligini ta’minlovchi xo’jalik sub’yektlari faoliyatini tashkil etishning nisbatan samarali shakli bo’la olishi mumkin. Moliya-sanoat guruhlari, ularni davlat tomonidan maqsadli qo’llab-quvvatlash sharoitida O’zbekiston iqtisodiyoti uchun ilg’or o’zgarishlarni vujudga keltiruvchi iqtisodiy o’sishning eksportga mo’ljallangan ob’ekti bo’lib xizmat qilishi lozim.
TMKni shakllantirish, o’z navbatida texnologik innovatsiya jarayonlarining tezlashuviga ham olib keladi. Bu esa, O’zbekistonda texnik taraqqiyotning ichki omillari uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. Shuningdek, TMKlar mamlakatimizdagi mavjud bandlik muammolarini bartaraf etishda ham muhim rol o’ynaydi.
|
| |
