Oʻz maʼlumotlarimni xakerlikdan himoyalash
uchun nima qilishim mumkin?
Yodda tuting, agar siz oʻz kompyuter tizimingizni murakkab
qilib yaratsangiz, xaker chekinishi va nisbatan osonroq
nishonni qidirishi mumkin.
Siz bajarishingiz kerak boʻlgan amallar quyidagilardan iborat:
• Birinchi
navbatda, tizimga va alohida fayllarga kirish
uchun autentifikatsiya (foydalanuvchilar va parollar
identifikatoridan foydalanish) orqali xakerni tizimga
kirishdan toʻxtatishga urining;
• Siz maʼlumotlarni shifrlash orqali fayllarni tizimingizga
kirishga muvaffaq boʻladigan har qanday xaker uchun oʻqib
boʻlmaydigan qilib qoʻyishingiz mumkin. Agar maʼlumotlarni
shifrlasangiz, parollaringizni buzib kirishga muvaffaq boʻlgan
har qanday xaker oʻzi topgan istalgan ma’lumotni tushuna
olmaydi, shu bois ma’lumotlarga
hech qanday zarar yetmaydi
(agar ular maʼlumotlarni shunchaki yoʻq qilib yubormasa).
• Xakerlar oʻzi kirgan har qanday faylni zararlashidan
saqlanish uchun har ehtimolga qarshi fayllarning nusxasini
saqlashingiz lozim. Bu fayllaringizning zaxira nusxalarini
saqlash nihoyatda muhimligini anglatadi. Navbatdagi
boʻlimlarda biz bu usullar haqida batafsil hikoya qilamiz.
Foydalanuvchi identifikatori va parol
Internet xavfsizligiga taalluqli salbiy odatlar sizni keraksiz
xatarga duchor qilishi mumkin.
Elektron pochta, ijtimoiy
tarmoqlar, telefon yoki elektron onlayn akkauntlar, onlayn
auksion yoki onlayn banking saytlaridan foydalanishimiz
yoki foydalanmasligimizdan qatʼi nazar barchamiz bizga
ushbu onlayn xizmatlardan foydalanishga
imkon berayotgan
foydalanuvchi nomlari, parollar va PIN-kodlarning miqdori oshib
borishini kuzatishimiz talab qilinadi.
Yetakchi kredit maʼlumotlari agentligining tadqiqotlariga koʻra,
har bir shaxsning oʻrtacha 26 ta turli internet-logini mavjud. Shu
bois parollarni boshqarish internetda xavfsizlikni taʼminlashning
muhim qismi sanaladi. Internetda turli akkauntlarimiz koʻp
ekani sababli bitta parolni bir necha marta ishlatmaslik
tavsiyasiga amal qilish murakkab va noqulay. Shuningdek,
maʼlum boʻlishicha, 26 ta turli akkauntimiz boʻlishi mumkinligiga
qaramay, biz oʻrtacha besh xil paroldan foydalanar ekanmiz!
Har doim bir xil yoki oson paroldan foydalanish orqali osonlik
bilan shaxsiy maʼlumotlarni oʻgʻirlash
nishoniga aylanishingiz
mumkin.
Parollardan foydalanish uchun ular sir saqlanishi lozim. Ekranda
parolingizni kiritayotganingizda hech kim koʻrmasligi uchun *
* * * * * * kabi qator yulduzchalar parol kiritiladigan maydonni
toʻldirishiga eʼtibor berganmisiz? Operatsion tizim (OT) har bir
foydalanuvchiga oid parollarni foydalanuvchilar identifikatori
jadvalida saqlaydi.
Parollar ma’lumotlarimizni begona koʻzlardan himoyalashga
moʻljallangan. Biroq parollar murakkab va eslab qolish
qiyin boʻlishi mumkin! Shu bois juda koʻplab kishilar oʻzi
unutmaydigan sodda parollardan foydalanadi.
Biroq ularni
eslab qolish oson boʻlsa, topib olish ham oson boʻladi.
Sodda parollar – topib olish oson boʻlgan parollardir. Masalan,
agar tugʻilgan kuningiz, uyingiz yoki biror shaxsiy narsangizning
nomi, yoki parolingizni topmoqchi boʻlganlar parollarni buzish
dasturlari orqali ishlashsa, topib olishi oson boʻlgan toʻliq matn
boʻlishi mumkin.
Parol lugʻatdagi soʻz boʻlmasligi kerak va u raqamlardan,
shuningdek, harflardan iborat boʻlishi lozim.
Ayrim harflar kichik,
ayrimlari esa bosh harflar bilan yozilishi va sakkizta belgidan
uzunroq boʻlishi talab qilinadi.
Parolingiz sizga bogʻliq boʻlmagan biror narsa boʻlishi lozim. Shu
sababli uyingiz, qishlogʻingiz, kuchugingiz yoki shunga oʻxshash
nomlarni ishlatmang. Tugʻilgan kuningiz kabi sanalardan
foydalanmang.
Yaxshi parollar harflar, raqamlar va belgilarni oʻzida
uygʻunlashtiradi. Parolingizdagi harflarni oʻxshash raqam
bilan almashtirshingiz mumkin. Masalan, agar parolingiz
“Dasturlash” boʻlsa, “o” harfini “0” bilan, “i” harfini esa “1”
bilan
almashtirishingiz mumkin. Bu parolingizni “C0mput1ng”ga
aylantiradi. Biroq aslida bu yetarli emas va xaker buni bemalol
Agar siz haqingizda koʻp maʼlumotlar oʻgʻirlangan
boʻlsa, xaker bundan foydalanib, internetda sizning
nomingizdan harakat qilishi mumkin.
Ular sizning nomingizga kredit karta ochtirishi, mashina
sotib olishi yoki kredit olishga ariza berishi mumkin!
Bu
holat yuz bersa, u “shaxsiy maʼlumotlarning
oʻgʻirlanishi” deb ataladi (shu bobning boshiga qarang).
