Adabiyotlar
1.H.Nurmatov. ”Musiqa va estetik madaniyat” Toshkent.T.D.P.U.1995.
2.Bolalarda musiqiy-nafosat tarbiya sini shakllantirish yơllari.Toshkent.1992.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T; Ma'naviyat, 2008.
523
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING MUSIQIY FAOLIYATI
VA ULARDA QO‘SHIQ AYTISH KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH
Saidova Dilorom Erkinovna
Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti
“Musiqa ta’limi va san’at” yo‘nalishi 1-bosqich magistranti
Annotatsiya. Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarni musiqiy
estetik tarbiyalashda musiqaning o‘ziga xos o‘rni ifodalangan. Musiqaning inson
hayotiga o‘zaro ta’sirini hisobga olib, biz bolalarni musiqaga jalb qilish uchun
ularni musiqa bilan imkon qadar ertaroq tanishtirishimiz, bolalarga bu san’atning
barcha go‘zalligi va xilma-xilligini ko‘rsatish haqida g‘amxo‘rlik qilishimiz kerak.
Kalit so‘zlar: musiqa, qo‘shiq, san’at, vokal.
Bolalar bog‘chasining asosiy vazifasi – bolani maktabga tayyorlashdir. Bu
yerda rasm, musiqa , rikmika , jismoniy tarbiya bo‘yicha mashqlar o‘tkaziladi.
Musiqa mashg‘ulotida bolalar eng aniq va tushunarli musiqiy hodisalarni tinglash,
solishtirish va baholash imkoniyatiga ega. Musiqa bolaning hissiyotiga bevosita
ta’sir qiladi va uning axloqiy xarakterini shakllantiradi. Musiqaning ta’siri ba’zan
ishontirish yoki yo‘nalishdan ko‘ra kuchliroqdir. Masalan, Vatan haqidagi qo‘shiq
Vatanga muhabbat tuyg‘usini uyg‘otadi. Dumaloq raqslar, qo‘shiqlar turli
xalqlarning raqslari o‘z urf-odatiga qiziqish uyg‘otadi, xalqaro bilimlarni olishga
undaydi. Musiqadagi janrlarning boyligi qahramonlik obrazlari va lirik kayfiyatni,
quvnoq hazil va xushchaqchaq raqslarni idrok etishga yordam beradi. Musiqani
idrok etish jarayonida paydo bo‘ladigan turli his-tuyg‘ular bolalar tajribalarini,
ularning ma’naviy dunyosini boyitadi.
Jamoa bo‘lib kuylash, raqsga tushish, o‘yinlar bolalar umumiy tajribaga
to‘la bo‘lganda, ta’lim muammolarini hal qilishga katta hissa qo‘shadi. Qo‘shiq
aytish ishtirokchilardan birlashgan harakatni talab qiladi. Umumiy tajribalar
individual rivojlanish uchun qulay zamin yaratadi. Umumiy ishtiyoq va ijro
quvonchlari qo‘rqadigan, qatiyatsiz bolalarni faollashtiradi. Tortinchoq, hech kim
524
bilan do‘stlashmaydigan, xullas o‘z qobig‘iga o‘ralgan bolalarni jamoa bo‘lib
kuylash jarayonida guruhga qo‘shilib kuylashini, mashg‘ulotlarda faolligi oshishini
kuzatamiz.Bunday bolaga sheriklariga yordam berishni taklif qilish mumkin, shu
bilan kamtarlikni tarbiyalash va bolalarning individual qobilyatlarini
rivojlantiradi. Musiqa darslari maktabgacha yoshdagi bolaning xatti-harakatining
umumiy harakatiga ta’sir qiladi. Har xil mashg‘ulotlat bolaning (qo‘shiq aytish,
jamoa bo‘lib kuylash, musiqa tinglash, bolalar musiqa asboblarida chalish va h.k)
o‘zgarishi, e’tiborni, aqlni, reaksiyaning tezligi, uyushqoqlikni bolalarning irodali
harakatlarining namoyon bo‘lishini talab qiladi. Qo‘shiqni o‘z vaqtida boshlash va
tugatish, raqslar va o‘yinlarda harakat qila olish, musiqaga bo‘ysunish, tezroq
yugurish kimnidir quvib o‘tish istagidan voz kechish. Bularning barchasi bola
faolligini yaxshilaydi, bolaning irodasiga ta’sir qiladi. Shuning uchun musiqa va
san’at ichki tabiati tufayli har qanday tarbiyaning ajralmas qismi bo‘lishi kerak va
buning uchun ular har bir inson tarbiyasining bir qismiga aylanishi kerak.
O‘qituvchining eng muhim vazifasi - musiqani bolalarning kundalik hayotiga
kiritish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda musiqa mashg‘ulotlaridan tashqari,
musiqadan foydalanish imkoniyatlari: bo‘sh vaqatlarda, rolli o‘yinlarda, ertalabki
badan tarbiyada, bolalarni qabul qilish vaqtida, yotishdan oldin va h.k. turli
mashgulotlarda. Musiqiy filmlarni multfilmlarni ko‘rishni bolalarning tug‘ulgan
kunlarini nishonlashni (musiqa qo‘shilgan holda) tashkil qilish foydalidir. Bu
bolalar ruhiyatida ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu jumladan,o‘yindagi musiqa uni
yanada hissiy qiziqarli va zozibali qiladi. “Konsert”, “Musiqiy faoliyat” kabi
o‘yinlarda musiqa asosiy tarkib hisoblanadi. Boshqa hollarda, o‘yin harakatining
(“ona va bolalar” o‘yinida ishtirokchilar beshik qo‘shiq kuylaydilar, uy qurishni
nishonlaydilar, qo‘shiq aytadilar va raqsga tushadilar, o‘g‘il bolalar askarlar
o‘ynab, baraban ovozida yurishadi, teatrda qaysidir qo‘g‘irchoq qahramonlar
qo‘shiq kuylaydilar).
525
Sayrda yurishda yoz faslida musiqani kiritish mumkin. Qo‘shiqlarni
kuylash va sahna qilish mumkin. (tabiat bilan bog‘liq , mavsum bilan bog‘liq
qo‘shiqlar kuylash mumkin) Bu holat bolalar tasavvurini yanada kuchaytiradi.
Nutqni rivojlantirish darsida ertak aytayotganda musiqa orqali ijro etilsa bola
diqqati yanada oshadi va ertakka o‘zgacha joziba berish bilan biraga bola ongida
uning ta’siri chuqurroq muhrlanadi. Qo‘shiq kuylash nutqdagi ba’zi kamchiliklarni
tuzatishga yordam beradi. Chizmalar, aplikatsiya haykaltaroshlik mavzusi tanish
qo‘shiqning mavzusi bo‘lishi mumkin o‘sha qo‘shiqni kuylagan holda
mashg‘ulotni bajarsa bo‘ladi. Yoki “Mening sevimli qo‘shig‘im” mavzusida
aplikatsiya yoki rasm chizish vazifasini berish mumkin. Musiqa badiiy ishda
badiiy obrazning o‘ziga xos xususiyatlarini yetkazishga yordam beradi. Ertalabki
gimnastika jismoniy tarbiyadagi musiqa, jismoniy mashqlar bilan birga, ma’lum
bir hissiy kayfiyatni yaratadi, bolalar e’tiborini faollashtiradi, harakatlarning
ifodaliligini oshiradi. Musiqa uchun asosiy, umumiy rivojlanish mashqlarini
bajarish maqsadga muvofiqdir. Yugurish, otish musiqaga chiqish tavsiya
etilmaydi, chunki ular har bir bolaning imkoniyatlariga mos keladigan erkin
harakat ritmini ifodalaydi. Har bir mashq turi turli kompozitsiyalarni puxta
tanlashni talab qiladi. Bolalarning musiqiy ta’limi masalasi uzoq vaqt davomida
dolzarb bo‘lib kelgan. Zamonaviy odamni tarbiyalashga intilayotganda uning
estetik sezgirligini rivojlanishi haqida g‘amxo‘rlik qilish kerak, shunda u san’at
bilan muloqotdan olingan tajribalarni o‘z hayotida qanday ishlatishni biladi.
Insonning yoshga bog‘liq rivojlanishini hisobga olmaganda, estetik tarbiya haqida
gapirish mumkin emas. Bolalikdan hayot va san’at go‘zalligini idrok etish, his
qilish tushunish qobilyati, go‘zallikni yaratishda ishtirok etish istagi paydo bo‘ladi.
Musiqiy san’at insonga hayotining birinchi yillarida bevosita kuchli ta’sir
ko‘rsatib, uning umumiy madaniy rivojlanishida katta o‘rin egallaydi. Musiqa
bolaning hissiy tabiatiga yaqin. Musiqa ta’siri ostida uning badiiy idroki
shakllanadi va rivojlanadi, tajribalarda boyib boradi. Musiqaning inson hayotida
526
ulkan ta’sirini hisobga olib, biz bolalarni musiqaga jalb qilish,bolalarga bu
san’atning barcha go‘zalligi va xilmxilligini ko‘rsatish haqida g‘amxo‘rlik
qilishimiz kerak. Ko‘pgina olimlar musiqiy moyillik va qobilyat yoshligida yanada
faol va yorqinroq namoyish bo‘lishini isbotlaganlan. Bizning vazifamiz bolada bu
moyillik va qobilyatlarni imkon qadar tezroq kashf etish va ularni rivojlantirishni
boshlash.
Yetakchi xususiyatlar shaxsga, unung ichki dunyosiga tashqi ta’sir
natijasida rivojlanadi. Ta’lim jarayoni fan namunalarini o‘tkazish jarayoni emas,
balki shaxsiyatning rivojlanishini boshqarish jarayoni bo‘lishi kerak. Psixologiya
va pedagogika, insonning qobilyatlari faolioyatda shakllanadi va rivojlanadi, deb
tasdiqlanadi. Maktabgacha tarbiyachi faollik orqali dunyoga munosabat turini
shakllantiradi. Maktabgacha yoshdagi bolaning musiqiy faoliyati sinkretikdir.
Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanish genezi bolaning shu davrda
rivojalanishining umumiy qonuniyatlari bilan bog‘liq. Maktabgacha yoshdagi
bolaning musiqiy faolligining shakllanishi bir necha bosqichdan o‘tadi: musiqiy
obyektli faoliyat, bolada tovush chiqaradigan o‘yinchoqlar va asboblar bilan
qiziqish uyg‘otganda: musiqiy o‘yin faoliyati, agar musiqa hissiy munosabatlar va
tajribalarni boyitish manbai bo‘lib qolsa, bu o‘yin va muloqotda ijtimoiy
munosabatlarni boyitishga imkon beradi, chunki bu bosqichdagi har qanday
musiqiy faoliyat, xoh qo‘shiq aytish, xoh musiqa tinglash barchasi bolaning estetik
rivojlanishi uchun xizmat qiladi.
| 