Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tasviriy va amaliy san’at
sohasi samaradorligini yanada oshirishga doir chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2020-
yil 21-apreldagi PQ-4688-son qarori.
2. Oripov B.N. Tasviriy san’atni o‘qitishning zamonaviy pedagogik
texnologiyasi, didaktikasi va metodikasi. – Toshkent: Ilm ziyo, 2013. – B.25.
3. Hasanov R. Maktabda tasviriy san’atni o‘rgatish metodikasi. – Toshkent:
Fan, 2004. – B.188.
4.
https://lex.uz/docs/-4795687
641
FOLKLOR NAMUNALARINI O‘QITISHDA “YELPIG‘ICH” INTERFAOL
USULINI QO‘LLASH INNOVATSIYASI
Xaitov Xamza Axmadovich
BuxDUPI “Boshlang‘ich ta’lim nazariyasi va metodikasi”
kafedrasi o‘qituvchisi, f.f.f.d.
Abdiqodirova Iroda Norqul qizi
BuxDUPI BTU 1-bosqich talabasi.
Annotatsiya. Ushbu maqolada ta’lim –tarbiya, modernizatsiya va inson
omili doston va ertaklarda qo‘llangan har bir detalning genezizi qiyosiy tahlil
qilingan.
Kalit so‘zlar: inson, milliy qadryat, Qur’on, oyat, hukmdorlik, cho‘l, laylak,
pedagogik texlologiya, dehqon, qo‘ychuvonlik, sarhad, metod.
Sharq mumtoz adabiyoti va xalq og‘zaki ijodi namunalari barkamol avlod
tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu iqtibosni ilmiy-nazariy asoslashdan
avval “Yelpig‘ich” interfaol metodi haqida qisqacha ma’lumot bersak. Bu
texnologiya murakkab va ko‘p tarmoqli bo‘lib muammoli mavzularni o‘rganishga
qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli
tarmoqlari bo‘yicha bir yo‘la axborot beriladi. Ayni paytda, ularning har biri
III SHO‘BA.
PEDAGOGIK TA’LIM KLASTERI: MUAMMO VA
YECHIMLAR
642
alohida elementlarda muhokama etiladi. Masalan, ijobiy va salbiy tomonlari,
afzallik va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi. Bu interfaol texnologiya
o‘quvchilarga tanqidiy, tahliliy va aniq mantiqiy fikrlashlarini muvaffaqqiyatli
rivojlantirishga hamda o‘z g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda ixcham
bayon etish, shuningdek, uni himoya qilishga imkoniyat yaratadi. “Yelpig‘ich”
texnologiyasi umumiy mavzuning ayrim tarmoqlarini muhokama qiluvchi kichik
guruhlarning, har bir qatnashchining va umuman guruhning faol ishlashiga
qaratilgan. Ushbu metod mavzuni o‘rganishda turli bosqichlarida: boshida – o‘z
bilimlarini erkin faollashtirish, mavzuni o‘rganish jarayonida – uning asoslarini
chuqur fahmlash va anglab yetish, yakunlash bosqichida - olingan bilimlarni
tartibga solishda qo‘llanilishi mumkin. “Yelpig‘ich” texnologiyasida uchraydiga
asosiy tushunchalar quyidagilar: aspekt (nuqtayi nazar) bilan predmet hodisa
tushuncha tekshiriladi. Afzallik - biror narsa bilan qiyoslashda ustunlik, imtiyoz.
Fazilat-
ijobiy sifat, nuqson- nomukammallik,
qoidalarga,
mezonlarga
nomuvofiqlik. Xulosa - muayyan bir fikrga mantiqiy qoidalar bo‘yicha dalildan
natijaga kelish. Ta’limda tashqari ushbu texnologiya tarbiyaviy tabiatdagi jamoa,
guruhlarda ishlash mahorati o‘zgalar fikrini hurmat qilish, xushmuomalalik, ishga
ijodiy yondashuv, faollik muammoga diqqatni jamlay olish mahorati kabi qator
sifatlarni shakllantirish imkonini ham beradi [1.68-69].
Shu bilan birga besh muhim tashabbusdan biri bo‘lgan kitobxonlik
salohiyatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Usbu mulohazalardan so‘ng mavzuga
qaytamiz. “Kuntug‘mish” dostonida Kuntug‘mish va ikki o‘g‘lini cho‘lning
o‘rtasida karvonning egasi, sobiq do‘sti bog‘lab tashlab ketdi yoki Kuntug‘mish va
Xolbekani toza so‘yilgan tuya terisidan qop tikib, unga jo‘ylab otni dumiga
bog‘ladilar, otni hurkitib cho‘l tomonga quvladilar kabi jumlalarni o‘qiymiz.
Barchamiz uchun ma’lum bo‘lgan mashhur “Ur to‘qmoq” ertagida ham
laylakboyni tuzatgan dehqon cho‘llardan o‘tib uzoq yo‘l yurib cho‘ponlarga duch
kelibdi kabi satrlarni o‘qiymiz. Shunga o‘xshash doston va ertaklarda uchrovchi
643
cho‘l nima o‘zi? Cho‘l yer kurrasining mavsumiy issiq va qurg‘oq oblastidir.
Afrikadagi Sahroyi Kabr, Avstraliyadagi Viktoriya cho‘li, Janubiy Amerikadagi
Atakama cho‘li dunyodagi eng katta cho‘llardir. O‘rta Osiyodagi eng katta qumli
cho‘llar Qoraqum va Qizilqumdir. Cho‘llar subtropik va tropik va mo‘tadil
mintaqalarda jo‘ylashgan. Qoraqum cho‘lida quyosh ayovsiz qizdiradi. Soya
jo‘yda harorat qariyb 50 darajagacha yetadi. Qumning harorati 60-70 darajada
bo‘ladi. Cho‘lning saksavulzorlari keng yaproqli sersoya o‘rmonlarga mutlaqo
o‘xshamaydi. Cho‘lning sir-sinoatini bilmagam odam qumli cho‘lda tez adashib
qolishi hech gap emas. Shuning uchun qadimda katta savdo karvonlariga tajribali
kishilar sarbonlik qilishgan. Osiyo va Afrikadagi cho‘llar orqali qadimda katta
karvon yo‘llari, jumladan, Taklamakon, Qizilqum va Qoraqum orqali buyuk ipak
yo‘li o‘tgan. Cho‘ldagi manzillarda karvonlar to‘xtab dam olishi uchun rabot va
sardobalar barpo qilingan. Rabot cho‘lidagi Raboti Malik sardobasiga qariyb ming
yil bo‘ldi [2.660-661].
Yuqoridagi ilmiy axborotdan so‘ng o‘quvchilar tasavvurida badiiy makon
cho‘l haqida dostonlar ertaklardagi asosiy voqealar kechuvchi joyning
informatsiyasi to‘liq shakllanadi. “Ur to‘qmoq” ertagidan boshqa yana bir ertakda
laylak ikkita tarvuz urug‘ini tashlab ketdi kabi jumlalarga duch kelamiz. Xo‘sh
ertaklarning aksariyatida bosh qahramoni bo‘lgan laylak qanday qush? Bugungi
kunda yer yuzida qushlarning 9792 dan ortiq turi mavjud. Shulardan biri laylakdir.
Laylakning oq laylak, qora laylak, oq bo‘yinlik laylak, Afrika tumshuqdor laylagi
kabi turlari mavjud. Oq laylak laylaklar turning eng mashhur turidir. Oq laylakning
bo‘yi 100-125 sm, qanotlari yoyilgandagi holati 155-200 sm tashkil etadi. Katta
yoshdagi oq laylakning vazni 4 kg ga yetadi.[3.37-39.]
Xalq og‘zaki ijodi namunalarida mudom uchrab turuvchi sahro, cho‘l va
laylak haqida ilmiy asoslarni o‘quvchilarga yetkazish asnosida yana bir muhim
jihatga e’tiborni qaratamiz. Har bir badiiy tasvir tabiiy va ishonarliligi bilan
kitobxonning qalbiga tez kirib boradi. “Ur to‘qmoq” ertagida bobo dehqon
644
laylakning manzilini qidirib dala-dasht, cho‘llardan o‘tdi, sahrodagi cho‘pon-u
qo‘ychuvonlarga duch keldi. Ulardan so‘radi: “Bu qo‘ylar kimning qo‘ylari, bu
yilqilar kimniki?” Ular: “Laylakvoyniki” – deb javob qilishdi. Xuddi mana shu
tasvir nega ertakda kerak bo‘lib qoldi. Donishmand xalqimizning ushbu badiiy
talqiniga mashhur tilshunos, elshunos, etnograf, manbaashunos Mahmud bin al
Husayn ibn Muhammad al Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asaridan iqtibos
keltirishni lozim topdik:
Tavar kimning o‘klusa,
Beklig anar ko‘rguyur.
Tavarsizin qolib beg,
Eransizin epgayur.
(Ma’nosi: kimning moli ko‘paysa u boshlardan ko‘ra davlatni idora qilish
ishiga loyiqroq bo‘ladi. Molsiz qolgan bek kishilarsiz qiynaladi. Ularni qovushtira
olmaydi. Chunki, kishilar uning moli uchun xizmat qiladilar) [4. 146].
Mana sabab! Demak laylakning boy badavlat ekanligi uning xizmatida
minglab kishilar borligini asoslash uchun dehqonni cho‘ponlarga yuzlashtirdi.
Dono xalqimizning og‘zaki ijod namunalari asli islom manbalaridan nur
emadi. Hatto sandiqda Xolbekaning suratlari, “Tohir va Zuhra”da Tohirning
sandiqda oqish holatlari “Qasas” sur’asidagi Musoning sarguzashtlari asosida
yaratilgandir. Mavzuni zoologiya, botanika, jug‘rofiya va tarbiya darslari bilan
uzviy bog‘liq holda yoritish o‘qituvchidan ma’lum darajada ilm va kitobxonlikni
talab qiladi. O‘quvchilar “Yelpig‘ich” interfaol usuliga xos bo‘lgan qisqa vaqt
ichida juda ko‘p ma’lumotga ega bo‘lishga erishadilar. Har bir tashkil qilingan
tarbiyaviy ishning maqsadi kutiladigan natijani berishi tarbiyachilardan juda katta
pedagogik va aktyorlik mahoratini, tarbiyaviy ishlar uslubiyotini chuqur
bilishlarini, o‘z ustlarida tinmay mehnat qilishlari va boy tajribaga ega bo‘lishlarini
talab etadi.
| 