Adabiyotlar
1. Xorunov R.Chizma gemetriya kursi. T.: O‘qituvchi, 1974.
2. Xorunov R.,Akbarov A.Chizma gemetriyadan masalalar va ularni yechish
metodikasi. T.: O‘qituvchi, 1987.
663
2. Арустамов Х.А.Сборник задач по начертательной геометрии. М.:
Машиносроение, 1971.
BASKETBOL SPORT TURI HARAKATLARINI DASTLABKI
O‘RGATISH USLUBLARINI TAKOMILLASHTIRISH MEXANIZMI.
MAHORATLI BASKETBOLCHILARNI TAYYORLASH
Sabirova Nasiba Rasulovna
Buxoro davlat universiteti Pedagogika
instituti Jismoniy madaniyat nazariyasi
va uslubiyoti kafedrasi o‘qituvchisi
Zamonaviy basketbol sport turining texnik-taktik takomillashuvi, individual
harakatlarning tezkorligi, jismoniy tayyorgarlikning yuqori darajada namoyon
bo‘lishi, musobaqa faoliyati jarayonida ish qobiliyatining oshuvchanligi va
irodaviy sifatlarning barqarorligi basketbolchilarning o‘z ustida yanada ko‘proq va
mas’uliyatning yuqori pog‘onada namoyon bo‘lishini talab etadi. Zamonaviy
basketbol qoidalari o‘yinchilardan yuqori tezlikda harakatlanish, kuch , bosim
sharoitida murakkab texnik imkoniyatlarni kuchaytirish, faol taktik o‘zaro
ta’sirlarda harakatlar natijasini muvaffaqiyatli yakunlash, o‘yinda yuqori
intensivlikni saqlab qolish shubhasiz, zamonaviy sharoitlarda o‘yinchilarni
tayyorlash usullarining o‘zgarishiga, o‘yinining namoyon bo‘lishiga e'tiborning
o‘zgarishiga olib keldi. Ushbu sport turining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri,
harakatlarining murakkabligi va mazmuni, shuningdek, ularni amalaga oshirish
shartlari ko‘p jihatdan o‘yinchilarning individual hamda jamoalarning maxsus
tayyorgarlik darajasini belgilaydi. Basketbolchilarning harakatlari o‘yin davomida
xilma-xil va murakkab bo‘lib, tayanch apparati va mushaklar faoliyati ishining
katta intensivligi hisobidan amalga oshiriladi. Asosiy harakatlardan sanalgan to‘p
bilan harakatlar to‘pni olib yurish, uzatish, to‘xtashlar, burilishlar, turli holatlardan
uzatish, shuningdek, maydon bo‘ylab turli yo‘nalishlarda turli xil harakatlanish
masalan yurish, yugurish, tezkorlik bilan yo‘nalishni o‘zgartirish kabi bir qator
664
vazifalar, har bir basketbolchining tayyorgarlik darajasiga yuqori talablarni
qo‘yadi, hamda raqib bilan aloqada o‘ynashga, raqibning zaif va ustunlik
tomonlarini tahlil qilib, unga qarshi taktik jarayonlarni yuzaga keltira olish
muammolarini yechishga majbur etadi. Basketbolchilarning sport mahoratini
oshirish uzoq vaqt, tizimli rejalar asosida amalga oshiriladi va bunda boshlang‘ich
tayyorgarlik jarayoni asosiy ko‘prik vazifasini o‘taydi. Dastlabki tayyorgarlik
bosqichining asosiy vazifalari qilib quyidagilarni aytishimiz mumkin.
Basketbol o‘ynay oladigan bolalarni tanlash, mashg‘ulotlarni olib borishda
doimiy ularning qiziqishini yanada oshirish, jismoniy qobiliyatlarning har
tomonlama
rivojlantirish,
salomatlikni
mustahkamlash,
organizmning
chidamliligini oshirish, o‘yin ko‘nikmalarini muvaffaqiyatli egallashlari uchun
maxsus qobiliyatlarni (egiluvchanlik, tezlik, epchillik, kuch) tarbiyalash, o‘yin
texnikasining asosiy usullarini o‘rgatish, o‘yin qoidalariga qat’iy rioya qilish
ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat.
Basketbolchilarning musobaqalarga tayyorgarligini aniqlash uchun o‘yin
mavsumi davomida ularning umumiy, maxsus va jismoniy, shuningdek, texnik
tayyorgarlik darajasini baholovchi kompleks test o‘tkazish tavsiya etiladi. Ularni
texnik tayyorgarligini oshirishda quyidagi yuklamalarni berish tavsiya etiladi:
– umumiy jismoniy tayyorgarlik -20-30metrga yugurish, yon tomonga sakrashlar;
– maxsus jismoniy tayyorgarlik bir joydan uzunlikkka va yuqoriga, ketma-ket
sakrashlar, mokisimon yugurishlar 2*30, 2*40,3*10m masofalarga, himoya
harakatlari;
–texnik tayyorgarlik to‘p bilan tezlikda ishlash, olib yurish, to‘pni turli o‘rta, uzoq,
va yaqin masofalarga uzatishlar;
–jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun turli yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan
differensial aerobik komplekslardan foydalanish yaxshi samara beradi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, yaxshi tayyorgarlikdan o‘tgan basketbolchining
tezlik va kuchlilik kabi jismoniy tayyorgarligi yomon bo‘lsa, maydonda
665
harakatlanganda sekin, qarama-qarshi jamoaning o‘yinchilari harakatlariga qarshi
javob berishga ulgurmasa, o‘yinda to‘liq yuqori natijaga erisha olmaydi. O‘yin
davomida yosh basketbolchilar tomonidan kuch va tezlikning namoyon bo‘lishi,
ularning mahorat va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga yordam beradi,
shuningdek, raqibning texnik ustidan g‘alaba qozonish imkonini beradi.
Dastlabki tayyorgarlik bosqichining vazifalari:
1. Basketbol o‘ynay oladigan bolalarni tanlash.
2. Darslarga doimiy qiziqishni shakllantirish.
3. Jismoniy har tomonlama garmonik rivojlanishi qobiliyatlarini, salomatlikni
mustahkamlash, tananing pishiqligini oshirish
4. Maxsus qobiliyatlarni tarbiyalash (egiluvchanlik, tezlik, chaqqonlik) malakalarni
muvaffaqiyatli egallash uchun o‘yinlar.
5. O‘yin texnikasining asosiy usullarini, harakatlarini o‘rgatish va boshqalar
harakatlar.
6. Raqobat faoliyati ko‘nikmalarini singdirish basketbol qoidalariga rioya qilishga
o‘rgatishdan iboratdir.
Dastlabki mutaxasislik (ya’ni basketbol) vazifalari
(oliy ta’lim yigit-qizlari)
1. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash: tezlik, moslashuvchanlik, epchillik va maxsus
tayyorgarlik chidamliligi.
2. O‘yin texnikasini o‘rganish, ularni taktik harakatlarda takomillashtirish.
3. Taktik harakatlarga o‘rgatish (asosan individual va guruh) va ularni o‘yin
jarayonida takomillashtirish. Basketbolchilar turli funktsiyalarni o‘zaro
hamkorlikda bajaradilar.Kim qaysi pozitsiyada o‘ynaydi aniq emas.
4. Musobaqa davri.. Ushbu bosqichda ko‘p qirrali jismoniy tarbiya va tanlangan
sport turi - basketbol texnikasi asoslarini o‘zlashtirish, sport ixtisosligini tanlash va
o‘quv bosqichiga qabul qilish uchun nazorat standartlarini amalga oshirishga
qaratilgan jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlari olib boriladi.
666
Yoshlarni sport maktabida tanlov ko‘p yillik hisoblanadi va yoshlarning
istiqbollarini
baholashga
qaratilgan
kompleks
chora-tadbirlarni
amalga
oshirishning ko‘p bosqichli jarayoni basketbolchilar, ularning sportga to‘g‘ri
yo‘naltirilishi faoliyati, o‘quv guruhlari va o‘yin jamoalarini to‘liq egallash, sport
ustalari va terma jamoalarida sportchilarni tayyorlashkabi vazifalarni hal etadi.
Guruhlarga deyarli hamma qabul qilinadi, chunki buni pedagogik etika va sportga
yo‘naltirilganlikning psixologik qonuniyatlari talab qiladi. Dastlabki ikki oy
davomida murabbiy turli mashqlarni bajarish va ochiq havoda o‘yinlarda ishtirok
etishda bolalarning xatti-harakati va faoliyatini nazorat qiladi. Ushbu kuzatishlarga
ko‘ra, o‘quvchilarning basketbolning asosiy talablariga muvofiqligi haqida
dastlabki xulosa chiqariladi. Aniq kontrendikatsiyalar bo‘lsa, ota-onalarga
bolalariga basketbol o‘ynash tavsiya etilmaydi [8], deb xushmuomalalik bilan
ta'kidlanadi.Shu bilan birga, ushbu yoshdagi o‘quvchilarni tayyorlashga mas'ul
bo‘lgan murabbiylar oliy ta’limda maqsadli ishga qabul qilish, bolalarning o‘sishi
va ba'zi morfofunksional xususiyatlarini vizual baholashga asoslangan.
Keyingi jarayon 3 bosqichda amalga oshiriladi.
1-bosqichda ekspert guruhi tuziladi va murabbiy talabalarni imtihonlar,
o‘yinlar va musobaqalar shaklida ko‘rib chiqishni tashkil qiladi. Tekshiruvda
quyidagilar hisobga olinadi: bo‘y, vazn, qo‘lni yuqoriga cho‘zilgan tana uzunligi,
oyoq o‘lchami, ota-onalarning bo‘yi va tana konstitutsiyasi, kompleks
muvofiqlashtirish mashqlarida bolalarning harakat qobiliyatining namoyon
bo‘lishi. O‘yin shaklida turli xil estafeta poygalari o‘tkaziladi, ular davomida
bolalarning motor qobiliyatlari ham baholanadi. Musobaqa shaklida nazorat
standartlari quyidagi testlar uchun qabul qilinadi: 20 m yugurish, sakrash
balandligi, joydan uzunlikka sakrash.
–2-bosqich (1-bosqichdan keyin uch oy mashg‘ulot olib boriladi.bu davr
mobaynida harakat qobiliyatining o‘sishi, morfologik va funktsional xususiyatlari
va namoyon bo‘lishi ekspert tomonidan baholanadi (1-bosqichga nisbatan o‘sish
667
sur'ati). Musobaqa shaklida yuqoridagi uchta test, ochiq o‘yinlar ("Skautlar",
"Ovchi va o‘rdaklar", “Kim chaqqon”, “Uy basketboli” “To‘p qo‘shniga”
"Yuguruvchilar") va basketbol o‘yinlari o‘tkaziladi.
–3-bosqich (2-bosqichdan ikki oy oʻtgach). Talabalarning umumiy va maxsus
jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha nazorat imtihonlari (1*3, 5*6 va aralash o‘yin
jarayoni), basketbol turniri o‘tkaziladi. 3-bosqich natijalariga ko‘ra eng yaxshi
yosh basketbolchilar yozgi sport-sog‘lomlashtirish oromgohiga borish uchun
tanlab olinadi.
Mashg‘ulotlarni olib borishda asosiy e’tiborni yosh basketbolchilarni
mukammal qilish uchun asosiy urg‘u ta'lim va tarbiya jarayonini rivojlantirishga
qaratilgan
hamda ta’lim samaradorligi va sifatini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim.
Jismoniy fazilatlarni rivojlantirish muammolarini hal qilishda asosan yuqori
tezlikda foydalanish tavsiya etiladi, shuningdek, mashg‘ulotlar jarayonida
bajariladigan tezlik-kuch mashqlari optimaldan, maksimal darajagacha ko‘tariladi.
Beriladigan yuklama maksimaldan 60-80% gacha dozalanishi kerak (bitta
harakatning bajarilishi 8-19 marta takrorlanishi). Tsiklik mashqlarni qisqa
muddatlarda bajarayotganda harakat tezligi mashg‘ulotlarda qatnashayotganlarning
yoshiga qarab belgilanishi kerak.
Biz o‘quv mashg‘ulotlari tuzilishini umumiy qabul qilingan komponentlar
bo‘yicha qurishni tavsiya qilamiz:
– kirish;
–asosiy;
– yakuniy qismlar.
Asosan mashg‘ulotning kirish qismiga 25- 30daqiqani o‘z ichiga oladi.
Talabalar bu jarayonda stato-kinetik barqarorlikni rivojlantirishga qaratilgan
mashqlarni bajaradilar. Har bir mashq davomiyligi 15-17-20 soniyani, bajarilish,
soni 8-14 martani, hamda mashqlardagi dam olish oralig‘i 35-40 soniyani tashkil
668
etishi lozim. Bo‘g‘in mushaklariga va qorin mushaklarining harakatchanligi va
kuchini oshirish mashqlari kirish qismining 6-8 minutida 35-40 soniya oralig‘ida
bajarilgani maqsadga muvofiqdir. Basketbol bo‘yicha mashg‘ulotning asosiy
qismining boshida, ayniqsa tayyorgarlik guruhlarida, tezlik-kuch sifatlarini
rivojlantirish
uchun
12-15
daqiqa
vaqt
ajratishni
tavsiya
qilamiz.
Basketbolchilarning
asosiy
motor
harakatlarining
elementlari
o‘quv
mashg‘ulotlarining asosiy qismi o‘rtasida 15-20 min. vosita harakatlarining
elementlarini o‘rganish, tuzatish va takrorlash uchun ajratilishi kerak va oxirida 20-
25 min. ularni tashqi o‘yinlarga va motorli fazilatlar rivojlantiradigan estafetalar
shaklida tashkil etilsa yaxshi samara beradi.
Shu bilan birga, birinchi 9-10 daqiqadani tezlik-kuch mashqlariga
yo‘naltirish bilan bajarilishi kerak. Bir martalik yukning davomiyligi 15-20 soniya
bo‘lishi kerak. Mashqlar 60-70 soniya dam olish oralig‘i bilan 3-5 marta
takrorlanishi kerak. 3-5 ta mashq bajarishdan oldin dam olish vaqtini oshirish
kerak. Misol tariqasida, ulardan ba'zilarini sanab o‘tish mumkin: 10x8 m, 10x10 m
masofada mokisimon yugurish; orqaga yugurish; 90 ° burilishlar va aylanalar
bilan yugurish; har biri 1 kg og‘irlikdagi qo‘lda 2-3 dona to‘ldirilgan to‘p bilan
yugurish; qo‘llar va oyoqlar bilan bir vaqtning o‘zida itarish bilan yotgan holatda
sakrashlar bilan oldinga siljish; orqa, elkada sherik bilan yugurish; oyoqlari bilan
sherikning ko‘magida qo‘llarda harakat qilish, tayanch oyoq bilan 2-3 ta snaryad
ustidan sakrashlar, umbaloq oldinga, orqaga oshishlar va boshqalar. Keyingi 10-15
daqiqadani kuchni o‘stiruvchi mashqlari bilan tezlikni rivojlantiruvchi
mashqlarini bajarish bilan davom ettirish kerak. Biz kuch mashqlarini bajarishda
yuk (qarshilik) qiymatini tanlashni tavsiya qilamiz. Shunda yosh basketbolchilar
ushbu mashqni bitta yondashuvda katta kuchlanish bilan 8-10 marta takrorlashlari
mumkin, og‘irliklardan foydalanganda - mashqlarning davomiyligi 30 soniyagacha
bo‘lishi kerak. Mashqlar orasidagi dam olish 50 -60 sekgacha bo‘lishi kerak. Jami
669
4-5 ta mashq bajarish tavsiya etiladi. Mashqlarni bajarganda guruhli hamda frontal
usullardan foydalangan maqsadga muvofiqdir.
Tayyorgarlikning
dastlabki bosqichlarida mashg‘ulotning morfologik
xususiyatlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Mashg‘ulotning o‘ziga xos
talablariga muvofiq, shug‘ullanuvchining asosiy jismoniy sifatlarni, o‘rganish
qobiliyatini rivojlantirish, turli mashqlarning chastotasi, tipologik xususiyatlari
asab tizimi hamda basketbolchilarning temperament xususiyatlarini hamo‘rganish
lozim. O‘quv jarayonining samaradorligini ma'lum bir tuzilma asosida ta'minlash
mumkin, bu o‘quv jarayonining tarkibiy qismlarini birlashtirishning nisbatan
barqaror tartibi, ularning umumiy ketma-ketligi va bir-biri bilan muntazam
korrelyatsiyasidir.
Yuqoridagi omillarga qarab, tayyorgarlik bosqichi, o‘quv mashg‘ulotlarining
turli tashkiliy shakllarini ya’ni guruhli, individual, frontal, shuningdek, mustaqil
o‘rganishlarni mshg‘ulot jarayonini tashkil etishda to‘g‘ri tanlash “Basketbol”
dasturi bo‘yicha jismoniy tarbiya metodikasining asosini mashg‘ulot tushunchasi,
ilmiy asoslangan nazorat nazariyasi sifatida talabalarning jismoniy imkoniyatlarini
hisobga olishni ham to‘g‘ri tashkil etish lozim. Shundagina yuqori darajadagi
mahoratli basketbolchilarni tayyorlash, ularning qobiliyatlarini rivojlantirish,
umumiy va jismoniy ko‘rsatkichlar mashg‘ulotlar orqali ko‘tarish, ularni kerakli
hajmdagi va yetarli darajada vosita faoliyatiga moslashtirishning maqsadli
jarayonini amalga oshirish orqali erishimiz mumkin.
|
