Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. Xalq so‘zi gazetasi.
2017-yil 8-fevral soni va Internet resurs: www.lex.uz.
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2014. – 46.
3. J.G‘.Yo‘ldoshev, S.A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. T.
«O‘qituvchi». 2004.
4. K.Tolipov, M.Usmonboeva. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari.T.
«Fan», 2006 yil.
907
5. R.J. Ishmuxammedov.- Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo‘llari. T.Nizomiy nomidagi TDPU, 2004 yil.
YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR VOSITASIDA
O‘QUVCHILARGA BUXORCHA VA MAVRIGI TARONALARINI
O‘RGATISH USULLARI
Xodjiev Mirshod Jalilovich
Musiqa ta’limi 1 bosqich magistri
Annotatsiya. “Buxorcha” va “Mavrigi” egizak turkumlar sifatida, asosan,
oilaviy-maishiy marosimlarda (beshik to‘yi, xatna, nikoh va h.k.) kuylanadi;
o‘tmishda “Buxorcha” ichkarida xotin-qizlar bazmida, “Mavrigi” esa tashqarida
erkaklar bazmida ijro etilgan, endilikda bu tafovut tamoman yo‘qolgan, chunki
bazmlaru shodiyonalarda erkagu ayol aralashiga qatnashadigan bo‘lib qoldi. Biroq
bu turkumlarning har birining o‘ziga xos mazmun - mundarija, kompozitsion
tarkib va ijrochilik uslublariga egaligini inkor etmaydi. Shu bois turkumlarning har
biriga xos xususiyatlarni alohida-alohida nazardan o‘tkazmoq maqsadga
muvofiqdir.
Tayanch so‘zlar: “Buxorcha” va “Mavrigi”, folklor, musiqa, pedagogika.
Buxorcha va mavrigi turkumining ijro jarayoni, qo‘shiqlar matni, ohangi,
sozlar tarkibi va miqdori, usullar rang-barangligi, ijrochilar soni bilan ham bir-
birlaridan farqli xususiyatlarga ega. Aytaylik, “Buxorcha” ijrosida 3-5 sozanda,
xonanda va raqqosa ishtirok etsa, shulardan 4 nafari raqqosa bo‘lib, ommaviy
raqslarni ijro etishgan. “Mavrigi” ijrosini odatda qadimda 4 nafar doiradastning
o‘zi ham xonanda, ham sozanda, ham raqqos sifatida amalga oshirishgan bo‘lsa,
XX asr boshlarida ular safi 3 nafarga kelib qoldi. Chunki bu davrda raqsga tushish
uchun alohida ijrochi tanlashga to‘g‘ri keldi, natijada ayol raqqosa erkaklar
guruhiga qo‘shiladigan bo‘ldi.
Shu zaylda “Mavrigi” ijrochiligiga ayollar aralashuvi yuz berdi va sekin-asta
uni 4-7 xonanda, sozanda va raqqosa ijro etadigan bo‘ldi, “Buxorcha” ijrochiligiga
908
erkaklarning aralashuvi ham shu davrda va shu taxlitda voqelikka. Bu hakda
qarang: Nurjonov N. Yuqorida eslatilgan maqola aylandi. “Buxorcha” doira,
nog‘ora, qayroq va zang jo‘rligida ijro etilsa, “Mavrigi”larning faqat doira
jo‘rligida ijro qilinmog‘i qat’iy an’anadir.
Shunday tafovutlari borligiga qaramay, “Buxorcha” va “Mavrigi” ijrochiligida
ayrim mushtarakliklar ham mavjud. Chunonchi, har ikkala turkumda ham ijro
peshxonlik - yakkaxonlik va pasxonlik - naqarot sifatida takrorlash asosida
qurilgan bo‘lib, peshxon - yakkaxon qo‘shiq satri, bayti yo bandini soloda ijro
etgach, pasxon uni takroran - ko‘p ovozda naqarot sifatida qayta kuylagan. Bordi-
yu qo‘shiq sarxonish va miyonxonish ijrochiligi negizida kuylanishga
mo‘ljallangan bo‘lsa, u holda sarxonish-naqarot, so‘ngra miyonxonish-
yakkaxonlikka amal qilingan.
Bunda sarxona va sarxonish istilohlari aynan bir hodisa emasligini eslatish
o‘rinlidir. Zero, sarxonada musiqiy jumlalar yoki iboralarning xonalarga bo‘linishi
ko‘zda tutiladi. Bu holat maqomlar va rivojlangan musiqiy jumla yo iborada
maxsus tartib bilan raqamlanadi: 1-2-3-4 va hokazo kabi. Ammo sarxonishda
yakkaxonlikdan avval ijro etiluvchi naqarot hodisasi tushuniladi. Yanayam aniqroq
qilib aytiladigan bo‘lsa, har ikkala turkumda ham qo‘shiqlar ijrochiligida ovoz
ishtiroki ikki yo‘nalishda - peshxonu pasxonlik va sarxonishu miyonxonishlik
ko‘rinishlarida jilolangan: Birinchi holatda dastlab yakkaxon (solo) - peshxon,
so‘ngra naqarot - pasxon; ikkinchi holatda esa dastlab sarxonish - naqarot, so‘ngra
miyonxonish (solo) - yakkaxon qo‘shiq kuylashi an’anaga aylangan.
“Buxorcha”da ham, “Mavrigi”da ham qo‘shiqlarni jozibali intihoga olib
keluvchi "furovard" o‘zbekchaga o‘girganda lug‘aviy jihatdan “tushiriq” ma’nosini
anglatuvchi kadanslar mavjud. Rost, “Buxorcha”da furovard ikki o‘rinda, asosan,
birinchi paytda “To‘y muborak boshad” (“To‘y muborak bo‘lsin”) qo‘shig‘idan
so‘ng 6 satr va uchinchi paytda “Muxammasxonlik”dan keyin kuylanuvchi
“Abrekosh dumi more” (“Qoshginasi zulukday-e”) qo‘shig‘ining ikkinchi qismi
909
intihosida 14 satr hajmida uchrasa, “Mavrigi”da bunday furovardlar uch o‘rinda
mavjud. Chunonchi, 1-“Shaxd” paytida “Xumor dorad” (“Xumori bor”) nomi
ostida to‘rt satr hajmida “Gardon”dan keyin, “Dar bog‘ anjil ast” (“Bog‘da anjir
bor”) qo‘shig‘i intihosida 12 satr hajmida va nihoyat 2 – “Chorzarb” paytida “Gula
burdan ba haram” (“Gulni haramga eltdilar”) qo‘shig‘i oxirida 8 satr hajmida
shunday furovardlar mavjud.
Buxorchada “gardon” - qaytariqlar uchramaydi, biroq “Mavrigi”da ular
anchagina. Chunonchi, “Shaxd” payti tarkibida “Shahd” qo‘shig‘idan keyingi 20
satrlik “Chorzarb” payti tarkibida tojikcha sho‘‘baga qarashli “Chorzarb”
“Sarxonish” va “miyonxonish” istilohlari asli tojikcha so‘zlar bo‘lib, qo‘shiqning
kuylanishi, demakki, xonish qilinishi mantiqi asosida yuzaga kelgan va xalq
ijrochiligida istifoda etib kelinmoqda. Binobarin, ularni musiqashunoslik taomiliga
kiritish ham ilmiy mantiq jihatidan g‘oyat to‘g‘ri bo‘lur edi, “Sarxona” istilohi ham
aslida tojikcha “sar” - bosh va “xona” - uy so‘zlaridan tuzilgan. Lug‘aviy jihatdan
bosh xona ma’nosini anglatsa-da, goho ko‘chma ma’noda shunchaki tom
ma’nosidagi tushunchani ham ifodalaydi: “Chilimning sarxonasi” iborasida
chilimning tamaki o‘t oldiriladigan boshini anglatadi. Shu bilan musiqashunoslikda
ham maqom mushkulotlarining barchasi “bozgo‘y”dan boshlanib, so‘ngra
xonalarga bo‘linishini anglatadi.
Musiqiy xonalarning dastlabkisi ham sarxona deb yuritiladi. Qo‘shig‘idan
keyingi 8 satrlik, o‘zbekcha sho‘‘badagi “SHishani zargarga berdim” qo‘shig‘i
tugallanmasi sifatidagi 9 satrlik, “Asiri ayladi dilbar” qo‘shig‘ini oxirlovchi 17
satrlik va nihoyat “Shikan-shikan” payti tarkibiga kirgan “Dilbar labi bom omad”
(“Dilbar kelur tom boshiga”) qo‘shig‘i intihosidagi 10 satrlik gardonlar ham aslida
qo‘shiq va kuylarni shiddatli jazava bilan kuylash va raqsni avj pardaga ko‘tarish
asosida shodmon ruhni xurujga keltirishga qaratilganligi bilan diqqatni tortadi.
Shuni aytish o‘rinliki, furovardlarda ham, gardonlarda ham bir vaznga
tushgan, bir xil ritmdagi va bir tizimdagi qofiyadosh, ohangdosh iboralar yoxud
910
satrlarni jo‘shib-toshib qaytariq tarzida kuylash asosida qo‘shiqni tugallash yo
bo‘laklash ko‘zda tutiladi. Shu xususiyatiga ko‘ra furovard va gardonlar musiqiy
asardagi kadanslar bo‘lib, garmonik qaytariq sifatida musiqiy qurilmaning
yakunlanishi va ritmik to‘xtamga boshlab kelishini, ayrim hollarda esa, hatto
musiqiy asarning bo‘laklarga bo‘linganini anglatish vazifasini o‘tagan.
Shunisi ham borki, gardonlar ayrim hollarda mustaqil qo‘shiq yoki mustaqil
kuy shaklida ijro etilsa (“Shahd”, “Chorzarb”, “Shishani zargarga berdim”
qo‘shiqlaridan keyin), ayrim hollarda u yoki bu qo‘shiqning naqarot qismlarini
(chunonchi, “Soqi-soqijon”, “Asiri ayladi dilbar”, “Endi mani yor o‘ldursin”,
“Dilbar labi bom omad” (“Dilbar kelur tom boshiga”) qo‘shiqlarida yaxlit hamda
qayta kuylash - ijro etish negizida yuzaga kelgan.
|
