8.1- rasm. Rotametr
Taxometrik sarf o‘lchagichlar – ularda sarf o‘zgartgichi (quvurcha, sharcha,
qanotcha va h.k.) o‘lchanayotgan muhit sarfi hajmiga to‘g‘ri proporsional bo‘lgan
tezlik bilan aylanadi. Taxometrik o‘zgartgichlar nafaqat sarf o‘lchagicharda
qo‘llaniladi, balki modda miqdori hisoblagichida ham qo‘llaniladi.
Konstruksiyasiga bog‘liq holda taxometrik sarf o‘lchagichlar turbinali, qanotli,
doirali va kameralilarga bo‘linadi.
Turbinali sarf o‘lchagichlar turli suyuqliklarning sarfini o‘lchashda
qo‘llaniladi. Lekin juda quyushqoq va kirlangan, ayniqsa qirindi moddalar mavjud
suyuqliklar bundan mustasno, chunki bu sarf o‘lchagichrlar uchun o‘lchanayotgan
muhitning moylash qobilyati muhim shart hisoblanadi. Shuning uchun gazlarning
sarfini o‘lchashda turbinali sarf o‘lchagichlar kamdan-kam qo‘llaniladi.
Elektromagnit sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsipi elektromagnit induksiya
qonuniga asoslangan, bunga muvofiq magnit maydonni kesib o‘tadigan elektr
o‘tkazuvchi suyuqliklarda, bu suyuqlik harakati tezligiga proporsional bo‘lgan
elektromagnit kuch induksiyalanadi.
Sarfni o‘lchashning ultra tovush uslubi (quvur)ga nisbatan ultra tovush
tarqalishining oqim tezligiga bog‘liqligiga asoslangan. U kontaktsiz o‘lchash
uslubiga kiradi.
Bu guruhga induksion, ionizasion, radiasion va boshqa sarf
o‘lchagichlar kiradi.
Issiqlik energiyasining sarfini o‘lchash uchun ko‘chma aloqasiz uslublar keng
tarqalgan: elektromagnitli,
ultra tovushli, o‘ta yuqori chastotali (O‘YuCh),
ionizasion, radiasion va h.k., ularning mohiyati shundan iboratki, qandaydir
manbadan nurlanish ta’siri ostida oqimga mos fluktasiya (lotincha-fluctytio-
tebranish, kuzatilayotgan fizik qiymatning bexosdan og‘ishi; issiqlik fluktasiyasi
sim uchlaridagi potensial ayirmasi bilan belgilanadi) hosil bo‘ladi. Generator
orqali
chastota impulsini berish momentini, qabul qiluvchi – registrning sezgir elementidan
“bulutcha”ni o‘tish momenti va oralig‘ini bila turib, moddaning sarfi aniqlanadi.
Iste’mol qilinayotgan issiqlik energiyasini o‘lchash uchun quyidagi asboblar
butlamasini tashkil etuvchi issiqlik hisoblagichlaridan foydalaniladi: sarf o‘lchagich,
qarshilik termometri va signallarga ishlov beruvchi hisoblash bloki (“Kvant” va
“Termo”).
Issiqlik ta’minoti tizimida, issiqlik manbalarida va iste’molchida issiqlik
energiyasini va quruq to‘yingan bug‘ massasini o‘lchash,
RUP BEL-TEI ning
Novopolosk filialida ishlab chiqarilgan TP-2010 issiqlik o‘lchagichi, o‘zgaruvchan
bosim farqi uslubi bilan sarfni o‘lchashni ta’minlaydi.
Bir qator Yevropa mamlakatlarida issiqlik sarfini radiator yuzasiga
mahkamlangan, tetralin bilan to‘ldirilgan, graduirovka qilingan shisha quvurcha
ko‘rinishidagi individual issiqlik o‘lchagichlari yordamida baholanadi. Uning
sistematik ravishda qizishi suyuqlikni bug‘lanib ketishiga
olib keladi va uning
sathiga qarab issiqlik sarfi haqida fikr yuritiladi.
Energiya tejamlash obyektiv hisobga olishsiz, obyektiv hisobga olish esa –
sifatli asboblarsiz mumkin emas. Hozirgi paytda xo‘jalik subyektlari tomonidan
issiqlik energiyasi, suv va gazlarni hisobga oladigan bir qator asboblar o‘zlashtirilib,
ishlab chiqarilmoqda. Issiqlik o‘lchagichlar umumiy qismidan eng ko‘p soni
quyidagilarni tashkil etadi:
elektromagnit ishlash prinsipidagi asboblar-“Kombi-metr”, TEM-05, TEM-
05M, TERM-01, TERM-02;
ultra tovushli asboblar – SKU-01, SKU-02, SviT-01, ELSI-T-200;
tezlikli yoki taxometrik-MTS-97g‘, TS-0.1, TS-0.2, TS-0.3, TS-0.5.
Elektr magnit ishlash prinsipili hisoblagich asboblar quyidagi afzalliklarga ega:
suyuqlik oqimida qo‘zg‘aluvchi qismlarning yo‘qligi;
o‘lchaganda minimal xatolik (0.25-1,5 %);
o‘lchov shkalasining chiziqliligi;
abraziv muhitda o‘lchash mumkinligi; sarf
datchiklari oldida quvur
o‘tkazgichning to‘g‘ri uchastkalaridagi kichik uzunlik (quvur o‘tkazgichlarning 3-5
diametrlari)
Ularning asosiy yetishmovchiligi suvning kimyoviy tarkibiga yuqori
sezgirligidir.
Oxirgi paytda qanotchali sarf o‘lchagichli tezlikli issiqlik o‘lchagichlarini
qo‘llash sezilarli qisqartirildi. Bu uning quyidagi yetishmovchiliklari bilan
belgilanadi:
suvdagi mexanik aralashmalarga yuqori sezgirligi;
doimiy xizmat ko‘rsatishni talab etilgan filtrlarni o‘rnatish zarurligi;
ishlatish jarayonida xarakterlanuvchi mexanik
qismlar yedirilishining
mavjudligi.
Ultratovushli asboblarning ko‘p qo‘llaniluvchisi bu qoplamali datchik ko‘chma
asboblar, chunki ular: muhit oqimiga gidravlik qarshilikni hosil qilmaydi, mexanik
harakatlanuvchi qismlarga ega emas, keng dinamik diapazon va yuqori chiziqlilikni
ta’minlaydigan hamda muhitning kimyoviy-fizik ko‘rsatkichlarini o‘zgartirishga
bog‘liq emas, yuqori aniqlik va ishonchlilikka ega.
