|
Mavzu: 17 Ko’rish analizatorlarning fiziologiyasi - 2 soat
|
| bet | 27/28 | | Sana | 30.12.2019 | | Hajmi | 2.78 Mb. | | #6520 | | Turi | Referat |
Mavzu: 17 Ko’rish analizatorlarning fiziologiyasi - 2 soat.
Ko’rish analizatorining strukturasi.
Yoruglik va rang sezish.
Refraksiya anomaliyalari.
K.A. sezgi organlari ichida eng muximi bulib, u tashki muxitdan 80-90% ma’lumotni kabul kiladi. SHuning uchun xalk makoli «100 marta eshitgandan 1 marta kurgan yaxshi» deydi.
K.A. murakkab tuzilgan, faoliyat kiluvchi tizim bulib, u kuyidagi kismlardan
iborat:
Muxofaza tizimi (kiprik,kovok,yosh bezi)
Optik tizim (yosh, shoxparda,kamera, korachig,gavxar, shishasimon
modda)
Retseptor kismi (tur parda)
Nerv tizimlari (kuruv nervi, markaz)
Kushimcha tizimlar (kuz sokka muskullari)
K.A.retseptorlari elektromagnit nurlanish tabiatiga ega bulgan nurlarni (foton)
sezadi, uzgartiradi,
utkazadi va analiz kiladi.
Nurlar:-uzun, yukori chastotali 700mm (kizil)
-kalta, kam chastotali 400mm (xavo rang)
tulkinlar chegarasida seziladi, xamma ranglar yigindisi ok bulib kurinadi.
Kurish kurilayotgan jismdan aks etuvchi yoruglik natijasida xosil buladi.
Jismda yutilgan nurlardan kolganlars ranglarni vujudga keltiradi.
Kuruv ta’riflaydi
Nurlarning tulkin uzunligi va chastota diapozonini
Nur kuchi diapozonini (20-60 db)
Ko’ruv utkirligini (nur sinish burchagn)
Tebranish kritik chastotasini (25 v 1s)
Sezgi busagasi va adaptatsiyasini (cheksiz)
Rang sezishni (400-700 nm)
Uzoq, yakinni kurishni (steroskopiya)
K.A.ning ximoya tuzilmalari:
-kipriklar kuzni begona narsalar tushishndan saklaydi
-kovoklar kuzni zararli ta’sirlardan, kuchli, zarar keltiruvchi yoruglikdan muxofaza kiladi.
-yosh shox pardani namlaydi va tushgan xim. moddalarni suyultirib zararsizlantiradi.
K.A. optik (dioptrik) apparata:
-yosh suyukligi -shox parda
-oldingi kamera (shox parda, gavxar oralpgi)
-korachig (rangli parda teshigi)
-govxar
-keyingi kamera (shishasimon modda)
Kuzni optik apparata asosan govxar, tushuvchi nurlarni utkazib, sindirib (refraksiya) ob’ektlarni teskari xolatda tur pardaga anik kichraytirilgan shaklda aks ettiradi. Kuzni maksimal nur sindirish kuchi 70,5 dioptriya teng.
Govxar- ikki tomoni kabarik, elastik, biologik linza bulib, aylanasi buylab pay bilan tortilgan kapsula (xalta) bilan chegaralangan. Pay bog: gm uni doimo tortib, yassi kilishga karatilgan (uzokni kurishga), siliar muskullar kiskarganda bu tortish susayib, govxar kabariklanadi (yakinni kuradi)
Kuz korachiki-rangli parda markaziy kismidagi teshik bulib (1,8-7,5mm), tushuvchi markaziy nurlarni utkazadi, intensivligini uzgartiradi, korongida , xayajonda kengayadi (sim.nerv), yorugda, yakinga Karaganda torayadi (parasimpatik). Korachig refleksi mavjud.
YOsh odamlarda uzok-yakinga Karaganda gon ' kabarshugagi uzgarib, kuz optik tizimi nur sindirish kobiliyati 11,5 D diapozonida (59-70,5D) uzgaradi. Kariganda govxar elastikligi yukolib kuz yakinni noanik kuradi, uzokni kurishga moslashib kola,” i (presbiopiya).
Akkomodatsiya-ko’z optik apparatini turl -.psofadagi ob’ektlarni anik kurishga moslashishi. Bunda siliar muskullar kiskarib, bushashib govxar prikligi va nur sindirish kuchi uzgaradi (11,5 D da). Maksimal akkomodatsiya 10sm masofadagi xar / :fsh[ kurish imkonini beradi. Buni uzok vakt amalga oshirib bulmaydi, chunki akkomodatsiya mu shakl:. i charchaydi.
Kuz sokkasini tugma, anatomik tuzili:. • karab (kuz uki), optik tizim refraksiyasini kuyidagi turlari mavjud:
-emmetropiya
-miopiya
-gipermetropiya
Normal kuz optik uki uzunligi 22,5 (7,15mm+-15mm) buladi .
Astigmatizm-shox parda vertikal,gorizopgal kabarikligini turlicha bulishi tufayli nurlar refraksiyasini bir xil bulmasligi (xarflar romei)
Typ parda bir necha kavat nerv xujayra:shridan iborat (miyaning kismi) bulib, yoruglikni sezuvchi tayokcha (120mln) va ranglarni sezuvchi kolbochkalardan (bmln) tuzilgan. Uning kuz optik uki bilan kesishgan nuktasida (fokus) sarik dog bulib, u kolbochkalardan tuzilgan, fotopatik kuruvni amalga oshiradi. Kolgan kismlarida tayokchalar bulib, ular skotopatik kuruvni amalga oshiradi.
Kur dog-kuruv nervini, tur pardadan chpkuvchi kismi bulib, u erda fotoretseptorlar bulmaydi, shuning uchun refraksiya natijasida u erga aks etpsh ob’ekt kurinmaydi (Mariotta).
Kuzda nurlar ni utish tartibi
1.Yoshsuyukligi ch
2.SHox parda
3.Oldingi kamera suyukligi
4.Krrachig
5.Govxar
b.Shishasimon modda
7.Ko’ruv nerv tolalari
8.Tur parda:
-ganglioz xujayralar
-ichki sinaptik kavat
-biopolyar xujayralar
-tashki sinaptik kavat
-tayokcha va kolbochkalar
9.Pigment xujayralar
Tur pardada yoruglik, rang nurlarini kabul kilish (fotoretsepsiya) rodopsin (tayokchalar), yodopsin (kolbochkalar) pigmentlarining ishtirokida bu. (rotoximik reaksiyalar).
Kolbochkalarda 3 xil pigment: xlorolab ; sh), eritrolaba (kizil) va yodopsin (xavorang).
Bu rang kurishni buzilishi xakidagi naza, : aa isbotlaydi. (Daltonizm)
Kizilni sezmaslik-protonopiya
YAshilni sezmaslik-deyteranopiya
Kukni sezmaslik-tritonopiya.
Retseptorlardagi fotoximik reaksiyalap natijasida tur parda (kolbochka, tayokcha, nerv xuj.) potensiallari xosil buladi va ular elektroret; , ^ : mm a da aks etadi.
V.Ganglioz xujayralar xarakat potensg .on kщruv nervi tolalari (800) orkali utib, bosh miya asosida (xiazmada) kesishadi
-4 tepalik yukori kismi
-talamus
-gipotalamus
. -kuz xarakat yadrolari
-miya pustlogi
Kuruv informatsiyasi pustlok osti ieg i kachlaridan pustlokning ensa kismidagi 17,18,19 soxalarga boradi.
Xar bir yarimshar po’stloq soxalarida ik ko’z to’r pardasi aks etadi.
U.Kurishni tulik, keng amalga oshirish un kuz sokkasi maxsus mushaklarga (6) ega. Ular kuzni kelishgan, divergent, ailanma, kuzatuvchi, sakkad /agm xarakatlarini amalga oshiradi.
Kuruv markaziy (sarik dog) va pernfer; ur parda) turlariga bulinadi. Bu kuruv maydonida aks
etadi.
Ko’ruv maydoni anatomik tuzilishi;” Gaglik.
Kuruv analizatorыda ob’ekt masofasi, g a, katta-kichikligi, xajm xolati va kurish utkirligi xam idrok etiladi.
Eshitish analizatorining strukturasi.
Tovushni utkazish va kabul kilish.
Vestibulyar analizatorining strukturasi va faoliyat kursatishi.
ESHITUV ANALIZATORI odamda, xayvonlarda axamiyati buyicha 2-urinda turuvchi sezgi organi.
ESHITUV ANALIZATORI odam uchun, ayniksa katta axamiyatga ega bulib, u tufayli nutk rivojlanadi, fikr almashadi, bilim oladi.
ESHITUV ANALIZATORI 3 kismdan iborat:
I. Periferik-1) tashki kulok, 2) urta kulok, 3) ichki kulok
P.Utkazuvchi
SH.Markaziy eshituv-miya pustlogining eshituv 41,42 maydonlari (Geshlya)
Kulok suprasi tovushlarni yigadi, tashki eshituv yuliga yunaltiradi, orkadan keluvchilarini chegaralaydi. (eshituvdan tashkari faoliyati bor).
Tashki eshituv yuli - rezonator bulib, tovushlarni utkazadi, 3000 Gs tebranishiga ega. Uning nogora parda soxa xarorati va namligini doimiy saklab, parda tarangligini doimiy saklaydi.
Nogora parda (0,1 mm)-tovush tulkinlarini mexanik xarakatlarga utkazUvchi transformator bulib, turli yunalishdagi tolalardan tuzilgan, yuzasi 75mm, uz tebranishlariga ega, xavo tebranish tulkinlarini urta kulok, bolgacha suyakchasining xarakatiga aylantiradi.
Urta kulok-nogora parda va chiganok uRtasvdagi bushlik, 3 ta kichik suyakchalari bor (bolgacha,sandoncha,
uzangicha). Ular mexanik tebranishni oval teshikka utkazadi.
Urta kulok bushligi nogora par dani erkin tebranishi uchun Evstaxiy nayi orkali xalkum bilan birlashgan. SHu asosda urta kulok bosimi atmosfera bosimi bilan tenglashib turadi. YUtish bulganda nay ochiladi (yukoriga kutarilish).
Urta kulokda eshituv adaptatsiyasida ishtirok etuvchi 2ta mikroskopik muskulchalar bulib, ular kuchli tovush bulganda (90db) nogora pardani, uzangini reflektor (YUmsek) tortib, tarangligini oshiradi, tebranishni chegaralaydi, uni yorilishdan saklaydi. CHeksiz kuchli tovushlarda (portlash...) nogora parda teshiladi, suyaklar tushadi, eshituv keskin susayadi
Oval teshikcha (3,2 mm)- urta kulokni ichki kulokdan ajratib turuvchi membrana, unga uzangi suyakchasi birikkan yuzasi nogora pardadan 22 marta kichik, shuning uchun nogora parda yirtilgan kulok eshituvi 22 marta susayadi, xavo tulkinlari bevosita teshik membranasini tebratadi.
ESHITUV ANALIZATORIda tovush sezishni ichki kulok bajaradi. U suyak chiganok 2,5 aylana 3,5 sm bulib, asosidan uchigacha 2ta membrana (asosiy, Reysner) utib, uni 3 ta naychalarga (daxliz, urta,nogora parda) buladi. Urta naychada endolimfa (K+) , kolgan 2 tasida perelimfa buladi, ular chiganok uchida (gelikoterma) tutashadi.
Urta naycha asosiy membranasida chiganok asosidan uchigacha tebranishlardan sezuvchi (fonoretseptor) 2 kator xujayralardan tuzilgan Kortiev organ joylashgan asosiy membrana fonoretseptorlari tebranishlarini sezadi, va ularni elektr potensiallariga aylantiradi. Sungra u eshituv nervi impulelari shaklida MNTga uzatiladi.
Ichki kulokda 2 gurux 5 xil potensiallari tafovut kilinadi:
Tovushga boglik emas
Fonoretseptor xujayra tinchlik potensiali
Endolimfa potensiali (K+ 100)
Tovushga boglik
Mikrofon potensiali-fonoretseptorlarda
Yigindi potensial-yukori chastotali (500Gs) tovushda
Eshituv nervi potensiali -impuleli kuzgalishlar
ESHITUV ANALIZATORIda tovushni kabul kilish utkazish va analiz kilish tartibi:
1.Quloq suprasi
2.Tashki eshituv yuli
3.Nogora parda
4.3 ta suyakcha 3
5.Oval teshik membranasi
b.Perelimfa endolimfa
7.Fonoretseptorlar (Kortiev organ)
8.Eshituv nervi
9.Pustlok osti yadrolari
10.Pustlok eshituv soxasi (41, 42 maydonlar)
Tovush tebranish chastotasiga mos ravishda asosiy mebranasining turli kismlarida joylashgan fonoretseptorlar kuzgaladi. YUkori chastota chiganok uchida kabul kilinadi.
Tovush kuchini farklash kuzgalgan neyronlar soni va kuzgalish chastotasi bilan amalga oshiriladi. Ichki kiprikli fonoretseptorlar kuchli, tashkilari esa kuchsiz tovushlarni kabul kiladi.
Odam 16-20000 Gs (// aktova) chastotali tovush tulkinlarini kabul kiladi. YOsh ortgan sari yukori chastotali tovushni eshitish susayadi. Xayvonlarda esa bu kursatgich juda yukoridir. Eshituv sezgirligi 1000-4000 Gstebranishda yukori buladi.
Uzok kuchli ta’sir etuvchi tovush ta’sirida eshituv sezgirligi pasayadi, aksincha tinch sukunat sharoitida eshituv utkirligi ortadi. Eshituvni adaptatsiyasi birlamchi nogora parda va uzangi muskulchalari bilan amalga oshiriladi. Murakkab adaptatsiyada miya pustlogidan eshituv neyronlariga keluvchi efferent ta’sirlar ishtirok etadi.
Fazoviy eshituv 2 ta kulok borligi tufayli amalga oshiriladi. Bunda tovushni bitta kulok avval, ikkinchisi keyinrok (0,01 sek) sezadi. Miya pustlogida ketma-ket kabul kilingan tovushlar asosida tovushni joyi tezda va anik idrok etiladi.
Ichki kulok (labirint) chakka suyagining piramidasida joylashib vestibulyar tuzilma va chiganokdan iborat.
Vestibulyar tuzilma(VT) bulib, u yarimaylana (uch yuzadagi gravitatsiya organi ) naychalar va daxlizdan (otolit) iboratdir.
VT retseptorlari tanani tugri chizikli va aylanma xarakatlarini tezlanishi, sekinlanishi xamda bosh xolatini uzgarishlari xakidagi xabarlarni MAT yuboradi.
Natijada skelet muskullarining tonusi uzgarib tana muvozanati saklanadi.
VT organizmni xamma statik va statokinetik reflekslarini amalga oshiradi.
Mavzu: Oliy asab fiziologiyasi xossalari. Katta yarim sharlar anatomiyasi. Shartli refleks. Tormozlanish.2 soat
Savollar:
KYAP da tormozlanish turlari.
Shartli reflekslarning tashki tormozlanishi.
Shartli reflekslarning ichki tormozlanishi.
Oliy asab faoliyatining tiplari.
Uyqu fiziologiyasi.
Uyqu yuksak darajadagi xayvonlar organizmining kaytarib bulmaydigan extiyojidir. Odam umrining uchdan bir kismi davriy uyku xolatida utadi.
Uyqu vaktidagi fiziologik uzgarishlar. Nerv sistemasi, jumladan bosh miya katta yarim sharlar pustlogi aktivligining kamayishi, tevarak-atrofdagi vokelikdan aloka uzilishi uykuning eng doimiy va muxim belgilaridir.
Organizmning tashki olam bilan alokasi odatda tez, guyo tusatdan uziladi va xuddi shunday zudlik bilan tiyraklikka almashinadi, ya’ni nerv sistemasining aktivligi va unga alokador adekvat kontakt - organizmning tevarak-atrofdan muxit bilan alokasi tiklanadi. Uyku vaktida oliy nerv faoliyatida va sensomotor sferada ayniksa keskin uzgarishlar ruy beradi.
Uyku vaktida olingan elektroensefalogramma uzgarishlari xarakterlidir. Tiyraklik xolatidai uykuga utganda, koida ularok pustlok ritmlari sekinlashadi, elektroensefalogrammada tiyraklik xolatiga xos bulgan ildam beta-ritm urniga yuksak amplitudali alfa-, teta- va delta-tebranishlar paydo buladi. Ammo sunggi vaktda chukur uykuning shunday formalari tasvir etildiki, unda elektroensefalogrammada sekin ritmlar urniga past amplitudali, yuksak chastotali tebranishlar paydo buladi, bu tebranishlar esa tiyraklik vaktidagi tebranishlarga uxshaydi. Bu, tush kurishga boglik, deb faraz kilishadi.
Chukur uyku vaktida muskul tonusining pasayganligi yakkol kurinadi. Uxlab yotgan kishining aksari muskullari tamomila bushashgan buladi. Utirgan xolda uxlab kolgan kishining uykudan ilgari kulida ushlab turgan narsalari kulidan tushib ketishiga, boshi kukragiga engashib kolishiga, tanasi esa pastga tushishiga sabab shu.
Ammo muskullarning bushashuvi va tonusining pasayishi uykuning doimiy va mukarrar komponentlari emas, xatto normal uyku vaktida turli xarakatlar bajarilishi mumkin, masalan, utirib uxlab kolganda muayyan poza uzok saklanishi mumkin. Gipnotik uyku (gipnoz uykusi) ning ba’zi formalarida, masalan, kataleptik uykuda muskullar tonusi xatto keskin darajada oshib ketadi. Sezuvchanlikning xamma turlari - kuruv, eshituv, ta’m bilish, xidlash va teri sezuvchanligi juda xam pasayadi. Uxlayotgan kishida biron reaksiyani yuzaga chikarmok uchun tiyraklik davridagi nisbatan kuchlirok ta’sirotni kullanish talab kilinadi.
Uyqu vaktida reflektor funksiya keskin darjada susayganligi kayd kilinadi. SHartli reflekslar tormozlangan, shartsiz reflekslar ancha susaygan buladi. Bu reflekslarning ta’sirot busagalari ancha oshadi, latent davri uzayadi. Uyku manzarasida sensomotor uzgarishlar vegetativ funksiyalarning uzgarishiga nisbatan ustun bulib chikadi.
Tinch chukur uyku vaktida nafas olish xiyla siyrak, tekisrok buladi; gazlar almashinuvi va asosiy almashinuv birmuncha susayadi; yurak urishi siyraklashadi; arterial bosim pasayadi; buyraklarda siydik kamrok xosil buladi.
Tungi uyku vaktida odamning gavda temperaturasi pasayadi. Ammo bu, uykuning kanday bulmasin tugridan-tugri spetsifik ta’siriga bevosita boglik emas. Odam gavda temperaturasining sutkalik uzgarishlari - kechasi pasayishi va kunduzi kutarilishi (sutkalik minimal temperatura taxminan soat 3 dan 5 gacha, maksimal temperatura soat 16 dan 18 gacha kuzatiladi) uyku kelmaganda yoki tartibi buzilganda, ya’ni odam kunduzi uxlab, kechasi uxlamaganda kuzatiladi.
Uyqu turlari. Uyquning bir necha turi bor: 1) davriy sutkalik uyku; 2) davriy mavsumiy uyku (xayvonlarning kishki yoki yozgi uykusi); 3) turli ximiyaviy yoki fizik agentlar ta’sirida kelib chikadigan narkotik uyku; 4) gipnotik uyku; 5) patologik uyqu. Uyquning dastlabki ikki turi - fiziologik uyku turlari, kolgan uch turi esa organizmga maxsus nofiziologik ta’sirlar okibati xisoblanadi. Masalan, narkotik uyku efir yoki xloroform buglarini nafasga olish, organizmga alkogol, morfin va boshka kupgina zaxarlarni kiritish, elektr toki bilan uzluksiz ta’sir etish (elektronarkoz) va boshka kupgina ta’sirlar natijasida yuzaga chikishi mumkin. Patologik uyku etiologiyasi va belgilari jixatidan bir necha tur xillarga ajratilishi mumkin. Miya anemiyasida, ya’ni uning kon ta’minoti etarli bulmaganda, miya kisilganda, katta yarim sharlarda usma paydo bulganda yoki miya stvolining ba’zi kismlari zararlanganda patologik uyku ruy beradi. Kupincha patologik uyku uzok vakt - kup kunlar, xaftalar, oylar va xatto yillar mobaynida kuzatilishi mumkin. Patologik uyku vaktida muskullar tonusi pasayishi, shuningdek kutarilishi mumkin.
Gipnotik uyku katta dikkatga sazovor bulib, vaziyatning gipnozlovchi, uxlatuvchi ta’sirida va uykuga extiyoj borligini ishontiradigan gipnozchining xarakatlari ta’sirida vujudga kelishi mumkin. Gipnotik uyku vaktida kishi tevarak-atrofdagi olam bilan kisman aloka kilib, sensomotor faoliyat saklangani xolda miya pustlogining ixtiyoriy aktivligi yukolishi mumkin. Gipnotik uyku vaktida muskullar sistemasining nerv markazlari xaddan tashkari susayish, tormozlanish xolatida, shuningdek kuzgalish xolatida bula oladi.
Davriy sutkali uyqu. Voyaga etgan odamda uykuning monofazali tipi (sutkasiga bir marta) yoki kamdan-kam xollarda difazali (sutkasiga ikki marta) tipi kuzatiladi; bolada uykuning polifazali tipi uchraydi.
Yangi tugilgan bolaning sutkalik uykusi xammasi bulib 21 soatgacha boradi; bola olti oylikdan bir yoshigacha sutkada 14 soatcha, 4 yoshida 12 soat, 10 yoshida 10 soat uxlaydi. Voyaga etgan kishi bir sutkada urta xisob bilan 7-8 soat uxlaydi. Keksalik davri yakinlashgan sayin uyku birmuncha kamayadi.
Uzoq vaqt - 3 - 5 sutka mobaynida tamomila uykudan kolish tufayli uykuga extiyoj tugiladi, bu uyku istagini ixtiyoriy ravishda kaytarib bulmaydi: fakat ogrituvchi kuchli ta’sirotlar, masalan, igna sanchish yoki elektr tokini ta’sir ettirish yuli bilangina uyku kelishiga tuskinlik kilishi mumkin. Odam 60-80 soat uykudan kolganda psixik reaksiyalar tezligi kamayadi, akliy ishdan tez charchaydi va bu ishni anik bajara olmaydi. Surunkali uykusizlikda vegetativ funksiyalar aytarli uzgarmaydi, gavda temperaturasi fakat ozgina kamayadi va tomir urishi picha sekinlashadi. 40-80 soat uykudan kolishda fiziologik yoki ob’ektiv psixologik metodlar bilan kayd kilinadigan ozgina uzgarishlarga karamay, sub’ektiv sezgilar juda ogir bulishi mumkin.
Organizmning uyku vaktidagi reaksiyalarini va uygonish uchun kullaniladigan ta’sirotning kuch busagasini tekshirib, uykuning turli paytlaridagi chukurligini tasavvur kilish mumkin.
Uyqu chukurligi dastlabki 2-3 soatda maksimal darajada bulib; keyin sekin-asta kamayadi. Ba’zi kishilarda uykuning 6-7 soatida uyku chukurligi yana kuchayadi.
Turli ta’sirotlarga javoban ruy beruvchi reaksiyalarni va uyku chukurligini kuzatish shuni kursatdiki, normal davriy uyku vaktida muayyan ta’sirotlarga javoban ruy beruvchi reaksiyalar va pustlok faoliyatining ba’zi turlari saklanishi mumkin. Bu xodisa juz’iy tiyraklik deb ataladi.
Organizm reaktivligi kaysi ta’sirotlarga javoban saklansa va kaysi ta’sirotlar uygonishi tez vujudga keltirsa, muayyan individuum uchun kanday bulmasin maxsus dikkatga sazovor signallar usha ta’sirotga kiradi. Uyku vaktida miya pustlogining juz’iy tiyraklik misollarini bola salgina ingrashi bilan uygonadigan, ammo kuchlirok boshka tovushlarga parvo kilmaydigan onada, telefon jiringlashi bilan uygonadigan navbatchida, signal trubasida «tuplaning» kuyi chalinganda uning tovushini eshitish bilanok sakrab turuvchi xarbiy xizmatchida kuzatish mumkin.
Tush ko’rish. Tabiiy uykuda 2 faza aniklangan: 1. sekin (ortodoksal faza); 2. tez (paradoksal) faza. Sekin uyku 60-90 min. dan keyin paradoksal uyku bilan almashinadi. 6-8 soat davom etadigan uykuda paradoksal faza 4-5 marta takrorlanadi. Umuman tez uyku 20%, sekin uyku 80% ni tashkil kiladi bir kecha davomida.
Tush kurishni uykuni ikkala fazasida kuzatish mumkin, ammo paradoksal fazada kuprok. Xamma odamlar tush kuradi. Ularni mazmuni juda kup faktorlarga boglik: eshga, jinsga, oilaviy an’analarga, ish xarakteriga, gigienik sharoitiga, odamlarning tajribasiga, madaniyatiga, kunduzgi taassurotlarga, dominantlik motivatsiyaga (korni och odam - ovkat bilan boglik tush kuradi) va boshkalar.
Tush kurishni kelib chikishini uzok muddatli xotiraning izlarini aktivatsiyasi bilan tushuntiriladi. Sekin uykudagi tushlar - kiska, uncha anik emas, real, ular kuprok fikr yurgizishni, uylamokni eslatadi.
Paradoksal uykudagi tushlar - kuprok emotsional, anik, uzok davom etadigan. Sekin uyku davrida odamda uyku vaktida yurish - somnambulizmni kuzatish mumkin.
Uyqu nazariyalari. I.P.Pavlov uykuning muntazam nazariyasi ishlab chikdi. Bu nazariyaga muvofik, uyku va ichki tormozlanish - ikkalasi bir protsessdir. Pavlov ta’limotiga kura, uyku katta yarim sharlar pustlogini egallagan va pustlok ostidagi tugunlarga, oralik miyaga, urta miyaga tushgan, keng tarkalgan, irradiatsiyalangan tormozlanishdir.
Xar xil shartli tormozlovchi ta’sirotlar takror kullanilganda it mudrab kolib, bir kancha xollarda chukur uykuga ketishini, ayni vaktda muskullar tula bushashuvini kursatib bergan tajribalar shunday xulosaga olib keldi.
Fiziologik uyku vaktida va shartli tormozlanishda elektroensefalogrammaning uzgarishlarini takkoslab kurish bu protsesslarning tabiati bir degan taxminning tugriligini tasdikladi.
Fiziologik uykuda xam, shartli tormozlanishda xam miya pustlogining ishlash ritmi ancha susayadi. Tafovut fakat shundaki, shartli tormozlanishda miya pustlogining shu shartli refleksii yuzaga chikarishga bevosita alokador bulgan muayyan soxalaridagi ritmlar susayadi, uyku vaktida esa sust tulkinlar aktivligi butun yarim sharlar pustlogini egallaydi.
Uyku. nerv xujayralarini toliktiruvchi ta’sirlardan saklab, muxim muxofaza rolini uynaydi. Miya pustlogining nerv xujayralarida shunday muxofazaga zarurat kelib chikishining sababi shuki, ular uzluksiz ravishda aktivlik xolatida bulib, ayni vaktda energiyaga boy fosforli birikmalar, oksillar va aminokislotalar parchalanadi. Xarakat aktivligi natijasida ionlar muvozanati uzgaradi (protoplazmada Na' ionlari tuplanib, K' ionlari yukoladi), buning okibatida tinchlik potensiali, kuzgaluvchanlik darajasi, sinaptik potensiallar amplitudasi, xarakat potensiallari va shunga uxshashlar uzgaradi.
Davriy uyku, ya’ni katta yarim sharlar pustlogi va uning ostidagi oliy nerv markazlarining sidirga tormozlanishi ularning kelgusi faoliyati tiklanishini ta’minlaydi.
Xayvonlar va odamda tormozlovchi shartli signallar ta’sirida kelib chikadigan uykuni I.P.Pavlov aktiv uyku deb atadi, uni katta yarim sharlar pustlogiga afferent impulslar kelmay kuyishi yoki juda kam kelishi natijasida kelib chikadigan passiv uykuga karshi kuydi.
Tiyraklik xolatining davom etishida afferent impulsatsiyaning axamiyatini I.M.Sechenovning uziyok tula kursatgan. U sezgi organlarining kup kismi zararlangan bemorlarda uzok uykuning boshlanishini kursatuvchi misollarni klinik praktikadan keltirib, xozirgina aytilgan faktni asoslab bergan. Masalan, SHtryumpel klinikasida bir bemorning xamma sezgi organlaridan fakat bir kuzi bilan bir kulogi ishlardi. Kuzi kurib, kulogi eshitib turganda bemor uxlamasdi. Ammo vrachlar bemorning tashki olam bilan aloka kiladigan birdan-bir yuli - bir kuzi bilan bir kulogini yopib kuyishgan xamono u uxlab kolar edi. S.P.Botkin klinikasida kuzatilgan bir bemorning xamma sezgi organlaridan fakat bir kulining tuygu retseptorlari va muskul sezgisi retseptorlari ishlardi. SHu bemor sutkaning aksari vaktida uxlab yotar va kuliga tegilgandagina uygonib ketar edi.
Uchta asosiy analizator: kuruv, eshituv va xid biluv analizatorlarining periferik bulimlari operatsiya kilinib emirilsa, xayvonlar xam uxlab kolishi keyinchalik kursatib berildi. V.S.Galkin itning kuruv va xid biluv nervlarini kirkib kuydi va ichki kulokning ikkala chiganogini emirib tashladi. It shunday operatsiyadan keyin sutkasiga 23 soatdan ortik uxlab yotdi. Korni ochganda yoki tugri ichak bilan kovuk retseptorlaridan impulslar kelgandagina kiska vakt uygonib turdi.
Ba’zi klinitsistlar va fiziologlar tomonidan ilgari surilgan uyku markazi nazariyasi I.P.Pavlov nazariyasiga karshi kuyildi. Mushuk miyasidagi stvol kismining oldingi bulimlariga elektr toki bilan ta’sir etib, muayyan nuktalarning ta’sirlanishi natijasida uyku kelishini aniklangan V.Gessning kuzatishlari uyku markazi nazariyasining asosiy dalilidir. V.Gess kalla suyagini teshib, katta yarim sharlar orkali oralik miyaning orkadagi kismiga ingichka elektrodlar kiritgan. Kupgina tajribalarda elektr toki bilan ta’sir etish natijasida mushuk uxlab kolar, bu uyku normal uykudan xech bir fark kilmas edi. Xayvon bir necha minut aylanib yurib, yotgani joy tanlar va normal mushuk singari xurillab turib, uxlab kolar edi. Ta’sirot tuxtagach, uyku yana bir necha vakt davom etardi. YOt kuchli ta’sirotlar uykuni buza olar va oralik miyaga kuyilgan elektrodlar orkali utkazilgan elektr toki yana uyku keltirar edi.
Gessning ma’lumotlari nevropatologlarning kuzatishlariga va letargik ensefalitdan ulgan kishilarning bosh miyasini gistologik metodlar bilan tekshirish natijalariga tula mos tushar edi. Uyku buzilishi, ya’ni kup kunlik patologik uyku yoki patologik tiyraklik letargik uyku kasalliliga xarakterlidir. Bosh miya zararlanishining gistologik manzarisini tekshirgan Ekonomo patologik uyku bilan davom etuvchi ensefalitda miya III korinchasining orka devorida va Silviy suv yulining devorlarida, ya’ni oralik miya bilan urta miya chegarasidagi soxada ruy bergan uzgarishlarni aniklagan. Ekonomoning fikricha, uykuni boshkaruvchi markaz xuddi shu soxada joylashgan. Uyku markazidan oldingi tomondagi soxani Ekonomo tiyraklik markazi deb xisoblagan. Bu markaz zararlanganda patologik, tiyraklik xolati ruy beradi.
Retikulyar formatsiyaning funksional axamiyati oydinlashtirilgach va katta yarim sharlar pustlogi bilan retikulyar formatsiya urtasidagi uzaro ta’sir aniklangan, yukorida aytilgan faktlarning xammasi yangicha izoxlanadi. Urta miyaning retikulyar formatsiyasi va talamusning nospetsifik yadrolari orkali katta yarim sharlar pustlogiga keladigan afferent impulslar pustlok neyronlarini aktivlashtiradi va miya pustlogiga aktiv tiyraklik xolatini saklab koladi. Retikulyar formatsiyani emirish yoki ba’zi narkotik moddalar, masalan, barbituratlar bilan ta’sir etib, retikulyar formatsiyani zaxarlab kuyish natijasida afferent impulslar kelmay kolishi sababli chukur uyku kelib chikadi. Miya stvolining retikulyar formatsiyasini esa, uz navbatida, katta yarim sharlar pustlogi uzluksiz tonus xolatiga keltiradi.
Katta yarim sharlar pustlogi bilan retikulyar formatsiya urtasida doiraviy boglanish borligi, aftidan, normal uykuning kelib chikish mexanizmida muxim rol uynaydi. Darxakikat, katta yarim sharlar pustlogining retikulyar formatsiyani tonus xolatiga keltiruvchi kismlarida tormozlanish protsessining avj olishi tufayli retikulyar formatsiyaning kutariluvchi aktivlashtiruvchi ta’siri susayishi mumkin, buning natijasida esa butun miya pustlogining aktivligi kamayadi. SHunday kilib, miya pustlogining cheklangan bir soxasida kelib chikkan tormozlanish protsessi butun katta yarim sharlar pustlogida tormozlanish xolatini vujudga keltira oladi.
Odamning normal fiziologik uykusi xamisha yarim sharlar pustlogida tormozlanish protsessining ruy berishiga boglik. Pustlok xujayralarining uzok ishlab charchashi, shuningdek tevarak-atrofdagi sharoitning bir xilligi, ya’ni bir xil ta’sirlovchilarning uzok vakt monoton ta’sir etishi miya pustlogining tormozlanishiga sabab bula oladi. Odam urniga yotganda xarakat aktivligining kamayishi xam uykuning kelib chikishida muxim rol uynaydi. Odam urniga yotganda retikulyar formatsiyani va miya pustlogini aktivlashtiruvchi afferent impulsatsiya kamayadi.
Talamusning ba’zi bir nospetsifik yadrolaridagi neyronlarning maxsus gruppalari uykuning kelib chikishida muxim rol uynashi sunggi yillarda kursatib berildi. Bu neyronlarning kuzgalishi sababli pustlok ritmlari susayib (sinxron bulib) koladi, ritmlarning susayishi esa tiyraklik xolatidan uykuga utish uchun xarakterlidir. Talamus retikulyar formatsiyasining ana shu neyronlari urta miyaning kutariluvchi aktivlashtiruvchi retikulyar formatsiyasi bilan antagonistik munosabatda buladi, chunki urta miyaning retikulyar formatsiyasi pustlok ritmlarini desinxronizatsiya kilib, uygonishga sabab buladi. Gess tajribalarida talamus retikulyar formatsiyasining yukorida aytilgan neyronlari kuzgalganligi okibatida xayvonlar uxlab kolardi.
Tashki olamning bevosita signallarini analiz va sintez kilish xayvonlar uchun xam, odam uchun xam umumiy xususiyatdir, bu signallar vokelikning birinchi signal sistemasini tashkil etadi. I.P.Pavlov shu xakda kuyidagilarni aytgan edi: «Deyarli nukul kuruv, eshituv retseptorlari va organizmning boshka retseptorlaridagi maxsus xujayralarga bevosita keluvchi ta’sirotlar va ularning katta yarim sharlardagi izlari xayvonga vokelik xakida signal beradi. Tevarak-atrofdagi tashki tabiat - umuman tabiat, shuningdek sotsial tabiatimizdan taassurot, sezgi va tasavvurlar shaklida oladiganimiz shuning uzginasidir (eshitadigan va kuradigan suzimiz bundan mustasno). Bu vokelikning birinchi signal sistemasi bulib, biz bilan xayvonlarda umumiydir».
Odamning sotsial tarakkiyot protsessida, mexnat faoliyati natijasida miyaning ishlash mexanizmlariga favkulodda kushimcha kushildi. Nutk signallari, nutk bilan boglangan ikkinchi signal sistemasi shunday kushimcha bulib koldi. Signal berishning bu yuksak darajada mukammal sistemasi eshittirib yoki eshittirmasdan aytiladigan, eshitiladigan yoki ukiganda kuriladigan suzlarni idrok etishdan iborat. Ikkinchi signal sistemasining tarakkiy etishi odamning oliy nerv faoliyatini misli kurilmagan darajada kengaytirib va sifat jixatidan uzgartirib yubordi. Nutk signallarining kelib chikishi katta yarim sharlar faoliyatiga yangi prinsip kiritdi. «Tevarak- atrofdagi olamga doyr sezgi va tasavvurlarimiz, - degan edi I.P.Pavlov, - biz uchun vokelikning birinchi signallari, konkret signallar bulsa, nutk, avvalo nutk organlaridan miya pustlogiga boruvchi kinestetik ta’sirotlar ikkinchi signallardir, signallarning signalidir. Ular vokelikdan yiroklashish bulib, umumlashtirishga yul kuyadi, bu esa bizning ortikcha, fakat odamga xos bulgan oliy tafakkurimizni tashkil etadi, bu tafakkur avval umuman insoniyat empirizmini, pirovarida esa odamning tevarak-atrofdagi olamda va uzida yul topishi (orientirovka) ga yordam beradigan oliy kuroli - fanni vujudga keltiradi».
Odam uz retseptorlari yordamida idrok kiladigan narsalarning xammasini suzdan iborat signallar bilan ifodalaydi. «Signallar signali» bulgan suz konkret narsa va xodisalardan yiroklashishga imkon beradi. Nutk signallarining tarakkiy etishi umumlashtirish va yiroklashishni mumkin kilib kuydi, bular esa odamning tushunchalarida uz ifodasini topadi.
Ikkinchi signal sistemasi odamning sotsial xayotiga chambarchas boglik bulib, individuum bilan uning atrofidagi ijtimoiy muxit urtasida mavjud bulgan murakkab uzaro munosabatlar natijasidir. Nutk signallari, nutk, til kishilarning aloka vositalari bulib, kollektiv mexnat protsessida tarakkiy etgan. SHunday kilib, ikkinchi signal sistemasi jamiyat takozasi bilan kelib chikadi.
Jamiyatdan tashkarida - boshka kishilar bilan aloka kilmagan takdirda ikkinchi signal sistemasi tarakkiy etmaydi. YOvvoyi xayvonlar olib kochgan bolalarning yirtkichlar uyasida omon kolib, voyaga etish xodisalari tasvir etilgan. Ular nutkni tushunmagan va suzlay bilmagan. YOshlikda odamlardan necha un yillab yakkalanib kolgan kishilarning nutkni unutib yuborganliklari xam ma’lum; ularda ikkinchi signal sistemasi ishlamay kuygan.
Oliy nerv faoliyati xakidagi ta’limot ikkinchi signal sistemasining ishlash konuniyatlarini ochishga imkon berdi. Kuzgalish va tormozlanishning asosiy konunlari birinchi va ikkinchi signal sistemalari uchun umumiy konuniyatlar ekanligi aniklandi. Odam katta yarim sharlar pustlogining xar bir nuktasi nutkni eshitish va ifodalash zonalari, ya’ni nutkning sensor va motor markazlari bilan boglangan xolda kuzgaladi. A.G.Ivanov-Smolenskiy va xamkorlarining bolalar ustidagi tajribalari shunga taallukli dalillar beradi.
SHartli reflektor reaksiyalarning kelib chikish mexanizmi shunga boglikki, nutk urganish protsessida, tajribalardan ancha oldin miya pustlogining turli buyumlardan keluvchi signallarni idrok kiluvchi nuktalari bilan buyumlarning suzlardan iborat ifodalarini idrok etuvchi nutk markazlari urtasida vaktincha alokalar vujudga kelgan. SHunday kilib, odamning miya pustlogida vaktincha alokalar xosil bulishida nutk markazlari katnashadi. YUkorida tasvir etilgan tajribalarda biz elektiv irradiatsiya xodisasini kuramiz. Elektiv irradiatsiya shundan iboratki, birinchi signal sistemasining kuzgalishi ikkinchi signal sistemasiga va ikkinchi signal sistemasidan birinchi signal sistemasiga utadi. Elektiv irradiatsiya ikkinchi signal sistemasining faoliyatida namoyon buladigan va uning birinchi signal sistemasi bilan munosabatini ta’riflab beradigan butunlay yangi fiziologik prinsipdir.
Odam suzni ayrim tovush yoki tovushlar yigindisi sifatida emas, balki muayyan tushuncha sifatida idrok etadi, ya’ni uning ma’nosini tushunadi.
Birinchi va ikkinchi signal sistemalari bir-biridan ajralmas sistemalardir. Odamning xamma idrok xamda tasavvurlari va sezgilarining kupchiligi suzlar bilan ifodalanadi. Bundan anglashiladiki, tevarak-atrofdagi dunyoda mavjud buyum va xodisalardan keluvchi konkret signallar birinchi signal sistemasini kuzgatadi, bu kuzgalish esa ikkinchi signal sistemasiga utadi.
Bola nutkni egallaguncha, ya’ni tilga kirguncha birinchi signal sistemasi ikkinchi signal sistemasining ishtirokidan tashkari, yakka ishlashi mumkin (patologiya xodisalari bundan mustasno)
|
| |
