Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
214
7.5-rasm.
Sun’iy yoʻldoshlarning orbitadagi sxematik joylashuvi
(Manba http://www.grimes-surveying.com)
Har bir zamonaviy sun’iy yoʻldosh borti bir qator yuqori texnologik
qurilmalar bilan jihozlangan va ular jumlasiga:
toʻrtta atom soatlar;
uchta kadmiy nikelli batareyalar;
quvvati 1136 Vt boʻlgan ikkita
quyosh batareyalari;
yoʻldosh boshqaruvi uchun qisqa toʻlqin diapazonli antenna;
foydalanuvchi bilan aloqa qilish uchun 12 elementli uzun toʻlqin diapazonli
antenna.
Agar dastlabki ishlab chiqilgan GPS
qurilmalar futbol toʻpi kattaligida va
undan ham kattaroq boʻlgan boʻlsa, hozirgi kundagi GPS
larning oʻlchami mobil
telefon bilan barobar va bu qurilmalar obyektning joylashgan koordinatasi
balandligi kabi ma’lumotlardan tashqari,
obyekt joylashgan joyni shahar,
transport magistrallari va boshqa koʻpgina obyektlar bilan birga kichik ekrandagi
kartada ham koʻrsatib bera oladi.
Uch koordinatani (uzoqlik, kenglik va dengiz sathidan balandlik)
aniqlashdan tashqari GPS
quyidagi vazifalarni ham bajaradi:
obyektning tezligini tashkil etuvchilarni aniqlash;
aniq vaqtni 0,1 sekund aniqlikda oʻlchash;
Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
215
obyektning haqiqiy yoʻl qiyaligini hisoblash;
yordamchi axborotni qayta ishlash va qabul qilish.
Hozirgi kunda tez-tez GPS degan atamaga duch kelmoqdamiz va bu
tushuncha nafaqat geodeziya sohasida, balki
mobil telefonlarda ham keng
ravishda qoʻllanilmoqda. GPS global pozitsion tizim degan ma’noni anglatadi. Bu
tizim Yerga doimiy ravishda elektromagnit signallarni yuborib turuvchi sun’iy
yoʻldoshlar tizimidan tashkil topgan. Bunday signallarni qabul qilish uchun Yerda
ham maxsus qabul qilib oluvchi priyomnik (qabul qilgich)lar va qurilmalar
boʻladi. Bunday qurilmalarning afzalligi shundaki, sun’iy yoʻldoshdan yer
yuzidagi obyektgacha boʻlgan masofa yuqori aniqlikda (bir necha 10 km dan bir
necha millimetrgacha) oʻlchanadi va natijada
bunday aniqlikdagi hisob-
kitoblardan olingan obyektning koordinatasi yoki joylashgan joyi ham yuqori
aniqlikda oʻlchanadi.
Global pozitsion tizimni yaratish fikri oʻtgan asrimizning 50-yillarida
paydo boʻldi va uni amaliyotda qoʻllash fikri Jon Xopkins Universiteti tomonidan
ilgari surildi. GPS 1969-yili AQSH mudofaa vazirligining buyurtmasi asosida
ishlab chiqilgan. Boshlangʻich bosqichda bu tizim dengiz sathidan 22,5 km
balandlikda, 55 daraja qiyalikda, orbita boʻylab 6 marta aylanadigan 24 ta sun’iy
yoʻldosh va yer yuzasida kuzatish uchun moʻljallangan hamda sun’iy
yoʻldoshlarning harakatini
doimiy kuzatib turuvchi, lozim boʻlsa orbitadagi
yoʻnalish xatoliklarini yetkazib turuvchi maxsus yer stansiyalar tizimidan iborat
boʻlgan (7.6-rasm). Sun’iy yoʻldoshlar Yerga kuchsiz signallar joʻnatadi, lekin bu
obyektning joylashgan koordinatasini aniqlash uchun yetarli hisoblanadi. Bu
antiqa tizim AQSH hukumati uchun 12 milliard dollarga tushgan.
7.6-rasmda GPS
