2. Muvozanat
yoki yotiq holatda suza olish.
Yeming tortish kuchi (og‘ir!ik kuchi), shuningdek, suzuvchi
gavdasiga va og‘irlik markaziga ta’sir qiladi. Odamning oyoqlari
o ‘pkaga nisbatan og‘irroq bo‘ladi, lekin,
shu bilan birga, ular ancha
kam hajmga ega.
Ular yotiq holatda turgan gavdaga nisbatan intiladilar, chunki
og‘irlik kuchi ta’sirida bo‘ladi.
Og‘irlik markazi tos suyagi bilan baravar turib,
Arximed
itaruvchi kuchi ta’sirida bo'lgan gavdaning geometrik markazi esa,
ko‘krak bilan baravar turadi.
Shuningdek, quyidagilarga e’tibor berish kerak:
- muammolami murakkablashtirmaslik uchun gavda holatiga;
- qoMlar harakatiga;
- bosh, bo‘yin va iyakka.
Suvdagi muvozanatning bu muammolari “yotiq suza olish”
nomi bilan ma’lumdir.
2.3. Suvning suyrilik qarshiligi yoki suyuq jismlarning
mexanik harakati
Suvning suyrilik qarshiligi, boshqacha qilib aytganda, suyuqlik-
laming mexanik harakati qarshiliklarsiz b o iish i mumkin emas. Bu
hodisa bilan
biz shamol harakatida, yerda bir joy dan ikkinchi joyga
ko'chishda, mashinalar va “Form ula-l”dagi aerodinamikada suyrilik
muammolari ga to‘qnashamiz.
Suv havoga nisbatan ko‘proq qarshilik ko'rsatadi.
Suzuvchining joyidan ko‘chishi - bu qarama-qarshi harakat
qiluvchi kuchlar - siljish va qarshilik natijalaridir. Ko‘proq natijaga
erishish uchun siljish harakatlarini oshirib,
qarshilikning turli
shakllarini kamaytirish kerak.
1.
Laminar suyrilik.
Suyuqliklar tinch holatda oqim bo‘yicha bir
tekisda harakat qiladilar. Suyrilik tezligi oqim chizig ‘i bo‘yicha
oqim xususiyatlariga bog‘iiq ravishda o‘zgarishi ham mumkin.
Suyuqlikning turli sathlari bir-birining ustida aralashmasdan
harakat qiladilar.
Qarshiliklar sust (galfvind paytida qayiq yelkanlari harakati
vaqtidagi havo suyriligi darajasi kabi).
52
Laminar suyrilik.
2. Girdobsimon suvrilik.
Agar oqim chiziqlari jism bilan to‘qnashib, o ‘z yo‘nalishi va
tezligini ancha o ‘zgartirsa, laminar suyrilik girdobsimonga aylanadi.
Girdobsimon suyrilik.
Molekulalar turli tomonga otilib ketib, qo‘shni oqim chiziqlarini
surib, o‘z navbatida, ular ham girdobsimonga aylanadilar va hokazo
(xuddi shunday hamroh shamol b o iib yelkan kemalaming
yelkalarini
olishimiz mumkin, ulaming foydali ish koeffitsiyenti
galfvind paytidagidan ancha past boiadi).
3. Girdobsimon suvrilik va har xil bosim.
Harakatlanayotgan jism oldida turgan girdobsimon zona
kengayib, yuqori bosim sohasini hosil qiladi va uning siljishini
lo‘xtatib qoladi.
Jism atrofidagi
oqim chiziqlari buzilganda, hech qachon laminar
oqim hosil b o ia olmaydi. Bu chiziqlar o ‘zining oldingi holiga faqat
ancha keyin tushadi.
Past bosimli girdobsimon oqim zonasi orqada shakllanib,
tortish
hodisasini keltirib chiqaradi, shuningdek, bu hodisa oldinga siljishni
to'xtatadi.
Yuqori va past bosimli sistema hosil boiadi.
Uning chegarasida
tit'sir qilish kuchlari eng yuqori va eng past chegaralar orasida
53
o ‘zgarib turadi va sur’ati bo‘yicha yuqori va past bosim sohasiga
nisbatan to ‘g‘ri proporsional hisoblanadi.
Juda katta b o iish i mumkin bo'lgan bu kuchlar oldinga siljishga
to‘sqinlik qiladi.
Izoh:
Jism yoki kema orqasida turadigan past bosimli zonalar
ulaming tortilishini keltirib chiqaradi (“Formula-2” poygachilari
quvib o ‘tish uchun bu fenomendan foydalanadilar).
Jismning u yoki bu shakli katta ahamiyatga ega.
Shunisi achinarliki, suvda erkin turish
uchun odam gavdasining
maxsus moslamalari yo‘q. Shuning uchun u o ‘zining suvdagi
holatiga katta ahamiyat berishi kerak. Girdobsimon suyrilik va old
hamda orqa tomonidan yuzaga keluvchi noqulayliklami kamaytirish
uchun o ‘zini qat’iy yotiq holatda ushlashga harakat qilish kerak.
