1.6. Sportcha suzish usullarining rivojlanishi
Sportcha suzish usullari texnikasi o ‘ziga xos usullarining
( “sajenka”, “kuchukcha”, “yonboshda”, “chalqancha”)
takomilla-
shuvi natijasida shakllangan. XVI asr fransuz gumanist yozuvchisi
Fransua Rablening “Gargantyua va Pantagryuel” romanida shunday
usullaming tasviri berilgan. U ulkan Gargantyuaning tarbiyalanishi
haqida shunday yozadi: “U daryoda suzishni mashq qilar, ko'ksida,
chalqancha yotib, yonbosh bilan, butun tanasi bilan, faqat oyoqlari
bilan, daryodan bir qo‘lini chiqargan holatda kitob tutib suzardi; shu
tariqa u kitobga nam tekkizmay, yopinchig‘ini Yuliy Sezarga
o ‘xshab tishlarida tishlangancha butun Senani suzib o ‘tardi; keyin
faqat bitta qo‘li yordamida dahshatli kuch bilan qayiqqa sapchib
chiqar, undan yana suvga kalla tashlar, daryo tubini tekshirar, suv
ostidagi toshlarni paypaslar, o ‘pqon va girdoblarga sho‘ng‘ir edi”.
Sportcha suzish texnikasining rivojlanish tarixidan ma’lum
bo‘lishicha, musobaqalaming mavjud qoidalari doirasida muntazam
ravishda yangi, yanada kattaroq tezlik bilan suzish usullari paydo
bo‘lgan. 1788-yilda Angliyada suzish bo‘yicha birinchi rasmiy
musobaqalarda suzuvchilar faqat brass va yonlama - qo‘lni suvdan
chiqarmay suzish usullarini qo‘llaganlar. Brass eng eski suzish
usuli: ham qisqa, ham uzoq masofalarda dastlabki rekord natijalar
aynan shu uslubdan foydalanib ko‘rsatilgan.
Yonbosh bilan suzishning xalqona usuli (Side Stroke) X IX
asming ikkinchi yarmida inglizlar tomonidan takomillashtirilgan.
Inglizlar Hindiston aholisidan bunday usuida suzishning bir texnik
detalini o‘zlashtirganlar - bir qo‘lni suv yuzasidan o‘tkazganlar.
Natijada “Overarm Stroke” (ya’ni “q o i oralatib zarba” yoki “bir qo‘l
42
bilan yuqoridan zarba”) usuli paydo boidi va uning “over-arm” nomi
saqlanib qoldi. U vaqtda bir qo‘l eshkak misoli ishlaganda, ikkinchi
qo‘l suv yuzida harakatlangan, oyoqlar esa qaychisimon ish bajargan.
Yonbosh bilan bunday o‘ziga xos suzish usuli rus suzuvchilariga
yaxshi tanish boigan. Ruslar uni o‘zlashtirib olgunlariga qadar, o ‘z
daryo, koMlarida va dengizlarida shu taxlitda suzganlar.
1873-yilda ingliz Djon Artur Tredjen birinchi b o iib yangi
suzish usulini namoyish etdi, u “Double over-arm Stroke” (qo‘llar
bilan ikki martadan galma-gal zarba berish”) deb nomlandi.
Keyinchalik uni “Tredjen-stil” ’ deb ataydigan boidilar. “Tredjen”
usulida (ruslarda bu usul “Sajenki” nomi bilan mashhur) suzuvchi
ko‘kragida yotib, boshini_suv yuzida tutib turadi; q o i galma-galdan
eshkak kabi ishlab, suv yuzidan oldinga o‘tkaziladi. 1905-1908-
yillarda tredjen usulida oyoqlar bilan kesishma - “qaychisimon”
harakatlarni qo‘llay boshladilar. Bu katta samara berdi. 1908-yil
Olimpiada o‘yinlari va 1906-1908-yillar jahon chempioni X.Teylor
tedjen usulida eng katta muvaffaqiyatlarga erishdi.
Sportcha suzish tug‘ilib kelayotgan davrda erkin usulda
suzishning uch usuli eng ko‘p ommalashgan edi:
1. Ko‘krakda brass usulida suzish.
2. Over-armga aylantirilgan yonbosh bilan suzish.
3. Tredjen usulida suzish.
Sportcha suzishning keyingi taraqqiyoti jarayonida faqat brass
saqlanib qoldi. Brass usulida suzish birinchi bor daniyalik N.Vin-
manning 1938-yilda chop etilgan “G‘avvos” kitobida tahlil qilinib,
tasvirlab berilgan. Brass erkin usulda suzish musobaqalarida,
ayniqsa, uzoq masofalarda keng qo‘llanila boshlandi. 0 ‘tgan
asrning 20-yillaming o ‘rtalarigacha shu tariqa davom etdi, keyin u
suzishning yanada tezkor usullari bilan surib chiqarildi.
1904-yilda brass suzishning mustaqil usuliga ayJandi.
O'shandayoq olimpiada o ‘yinlari dasturiga alohida musobaqa turi
sifatida kiritildi. Uzoq yillar davomida u “qurbaqacha suzish” nomi
bilan tanish edi, faqat XX asrdagina fransuzcha “brasse” so‘zi
(“qoilarni yozish” fe’lining hosilasi) eski suzish usuliga nom berdi,
bu usulda suzish vaqtida mumkin boigan harakatlaming musobaqa
qoidalarida yetarlicha tasvirlanmagani izoh topdi.
43
1928-yil Olimpiadasida I.Indelfonso qo‘liarini sonigacha
eshkaksimon harakatlantirib brass usulida yuqori natija ko‘rsatdi,
1954-yilda esa M.Petrusevich rnasofaning bir qismini suv ostida
suzib, jahon rekordini o ‘matdi. Shunday qilib, “sho‘ng‘ib brass
suzish” yuzaga keldiki, bunda q o i songacha harakatlantiriladigan
bo‘ldi. Bu usulni brass texnikasining ancha tezkor varianti deb
hisoblash mumkin, lekin 1957-yilda musobaqa qoidalarining
o‘zgarishi tufayli, sportcha suzishda uning qoilanilishi man etildi.
Brass usuli paydo boiganidan beri uning texnikasida jiddiy
o‘zgarishlar yuz berdi, u suzish tezligini oshirishga imkon beradigan
yangi variantlaming tinimsiz izlanishini aks ettiradi. C)‘tgan asrning
30-yillarida ayrim sportchilar tezlikni oshirishga intilib, qoilarini
suv yuzasidan olib o i a boshladilar. Brasssning mutlaqo yangi turi -
batterflyay paydo b o id i (ingl. butterfly - bu usuida suzayotgan
sportchi ulkan kapalakni eslatadi). Batterflyay mumtoz brass
usulidan ancha tezkor edi. 1935-yilning 22-fevralida amerikalik
Djimmi Xiggins ushbu yangi usuida 100 m masofani suzib o ‘tib,
rasmiy musobaqalarda brass usulida yangi jahon rekordini oin atd i
(1.10.8). Shu yilning kuzida Qora dengizchi matros S.Boychenko
100 rn ni 1.08,099 vaqtda suzib o id i.
Yangi suzish texnikasining keyingi rivoji taniqli suzuvchilar
Semyon Boychenko va Leonid Meshkov nomlari bilan bogiiq.
Shundan besh yil o ‘tgach, 1948-yil o'yinchilarning final poygasida
mumtoz, brassni q o i lagan suzuvchi 200 m masofani oxirgi b o iib
yakunladi va 1953-yilning 1 -yanvaridan boshlab FINA brass va
batterflyay usullarini bir-biridan ajratdi, olimpiada dasturida esa
ulaming har biriga alohida oi'in beri Id i. Brass texnikasi tinimsiz
takomillashib bordi, natijada zamonaviy tezkor brass yuzaga keidi.
Shu yillarda batterflyay texnikasining yangi tezkor turi - del fin
paydo b o id i: oyoqlarning brassdagi harakatlari o‘rnini butun tana
va oyoqlarning toiqinsim on harakatlari ega 1 lad i.
1935-yilda
amerikalik D.Zig shu usulni (va batterflyay uchun rekord tezlikni)
birinchi bor namoyish etdi. 1953-yilda venger suzuvchi si D.Tumpek
ilk bor delfin texnikasini qoilab, jahon rekordini o ‘rnatdi. 0 ‘sha
paytdan boshlab, batterflyay usulida start olgan suzuvchilar uning
tezkor turidan foydalanadilar.
44
|
