57
4.
K o‘tarish kuchi qo‘l va oyoq panjalarining harakatidan paydo
bo‘luvchi laminar suyrilik orqali yaratiladi.
5. Yuqori-pastki bosim sistemasining boshqa harakati qo‘l va
oyoq panjalarining suv aylanib o ‘tuvchi yumaloqlangan qirralari va
ulaming orqasidagi chetlari orasida amalga oshadi:
- yuqori bosimli zonada old tomondan;
- past bosimli zonada orqa tomondan.
Q o‘l, oyoqlar joyidan ko‘chishga nisbatan qarama-qarshi
tomonga yo‘nalgan kuch qarshilik (ro‘baro‘ qarshilik) deb ataladi.
K o‘tarish kuchi doimo ro‘baro‘ qarshilikka tik harakat qiladi.
6. Mavjud harakatlantiruvchi kuch ko‘tarish va qarshilik
kuchlari natijasi hisoblanadi. Yanada yuqoriroq samaraga erishish
uchun ko‘chish yo‘nalishi bo‘yicha natijaviy harakatlantiruvchi
kuch to‘g‘ri yo‘nalgan bo‘lishi lozim. Natijaviy kuch kesib o ‘tuvchi
qo‘l harakati va hujum burchagining to ‘g‘ri holatiga bog‘liqdir.
7. K o‘tarish kuchining va qarshilikning natijaviy harakatlan
tiruvchi kuch to ‘g ‘ri proporsional ravishda kamayadi.
8. Q o‘l panjalari va qo‘llarga qo'yilgan harakatlantiruvchi kuch
yelka, tirsak va bilak bo‘g‘inlarining mustahkamligi tufayli tayanch
nuqtalariga nisbatan gavdaning oldinga siljishiga imkon beradi.
Har bir suzuvchi bilishi shart bo‘Igan ikki termin
Suzish nazariyasi va muhokamasining 90%idan 2 fikr olingan.
Ushbu tushunchalar aerodinamika va uchish uchun ham asos
boMadi. Ular qarshilik va ildamlashdir.
Quyida qarshilik m a’nosi tushuntirishlari berilgan:
-qarshilik chetga olib tashlashga urinayotgan suyuqlikka
qarshilikdir;
-qarshilik suyuqlik bo‘ylab uning harakatiga qarshilik qiluvchi
obyektga qo‘yilgan bosimdir;
-qarshilik suyuqlikning suzish yo‘nalishidan parallel tarzda
ishlashga kuchdir.
Ushbu ta’riflaming har biridan shuni tushunish mumkinki, har
bir material uning tezligiga bo‘lgan o ‘zgarishga qarshilik qiladi,
degan fikmi kuchaytiradi. Ular qimirlashni yoqtirishmaydi, shuning
uchun ular qarshilik ko‘rsatishadi. Bunga suv ham kiradi, suzuvchi
58
u bo‘ylab suzayotganda qarshilik qiladi va u qo‘yadigan qarshilik-
qarshilik deb nomlanadi.
Ko‘pchilik suzuvchilar qarshilik qay darajada oldinga borishni
sekinlashtirishidan xabardordirlar. Aslida, biz suvda harakat qili-
shimiz vaqtida iloji boricha qarshilikni kamroq sezishni xohlaymiz.
Bir necha qarshilik turlari mavjud, biroq faqat bir turi, ya’ni
shakl qarshiligi bu suzuvchilaming texnikasiga yagona eng katta
ta’sirdir. Shakl qarshiligi suyuqlikda harakatlanayotgan obyektning
oicham iga taalluqlidir. Ko‘proq yuza maydoniga ega kattaroq
obyekt kichikroq yuza maydoniga ega maydaroq obyektga qara-
ganda kattaroq qarshilikka uchraydi. Shuning uchun suzuvchilar
devor parlarida ko‘p turishadi, bunga sabab ular qarshilikni kamay-
tirish uchun o‘z vaznlarini kamaytirishga iloji boricha urunishadi.
Qarshilik keyinchalik oddiy tushuncha bo‘ladi. Ammo o‘tkir
miya holatida boiishni talab qiladi. Qarshilikning ma’nosini
suyuqlikning oqish yo‘nalishiga parallel ishlovchi deb tushuning.
Agar biz ikkinchi tushuncha - ildamlash - haqida gapiradigan
bo‘lsak, u juda muhim boiadi.
Bundan tashqari, qarshilikning suzuvchilaming oldinga hara-
katlanishiga to‘sqinlik qiluvchi salbiy ma’noda tushunmang. Aslida,
bu biroz teskarisidir. Qarshilik suzuvchilarda boigan eng yaxshi
do'stlardan biridir. Qarshilik suzuvchilar uchun oldinga harakat
qilishning eng asosiy manbasidir, ko‘pchilikning fikricha, u oldinga
intilishning ustun manbasidir.
Qarshilik qanday qilib suzuvchiga oldinga harakat qilishida yor
dam berishini tushinish Nyutonning uchinchi qonuni muhokamaga
kirishini talab etadi. Ushbu qonun oddiygina shunday deydi: “Har
bir harakat uchun teng va qarama-qarshi reaksiya mavjuddir” .
Qarshilikning asl mohiyati bilan Nyutonning uchinchi qonunini
birlashtirgan holda, biz quyidagi m aium otga ega boiam iz:
suzuvchi qoi-oyoqlari bilan suvga orqaga itaradigan b o isa, q o i-
oyoqlaming yuza maydoni (shakli) shu parallelga bo‘ysunadi,
oldinga siljishga undovchi to‘g‘ri qarshilik, ammo hozirda qarshilik
kuchi foydalidir, bu suzuvchilarga suvni kesib o ‘tish imkonini
beradi va natijada oldinga harakatlantiradi. Ko‘p ma’noda
Nyutonning uchinchi qonuniga tayaniladi. Suzuvchi orqaga itaradi
va natijada oldinga siljiydi.
59
Shu y o ‘sinda suzishda qarshilikning kontekslidan kelib chiqib,
boshqa m a’nosi kelib chiqadi. Term in harakatga to ‘sqinlik qiluvchi
kuchlar, shuningdek, oldinga harakat qilishda eshishni boshlash
kuchlariga ta ’rif beradi. Agar suzuvchi ushbu so‘z ikki m a’noda
kelishini bilsa, term in kontekstda kelgan m a’nosi qarshilik nima
demoqchiligini k o ‘rsatadi.
1-rasm qarshilik ham suzuvchilarga to ‘siq, ham oldinga
harakatlanishga m anba ekanligini ko‘rsatadi.
Yuza ishqalanishi qarshilikning boshqa turi bo‘lib, suzuv
chi larga ta ’sir ko‘rsatadi. N om idan kelib chiqqan holda, obyektning
usti yoki yuzasi b o ‘ylab suyuqlik о ‘tar ekan, qarshilik miqdori sabab
b o iish id ir.
Q o'polroq yuza
siyrak yuzadan
ko‘ra ko‘proq
ishqalanadi. Suzuvchilar yuza ishqalanishini kam aytirish uchun o ‘z
tana sochlarini berkitishadi va suzishda zich kiyim lar kiyishadi.
1-rasm.
Qarshilikdan boshqa suzuvchilar oldinga harakat qilishlariga
yana bir ta’sir qiluvchi manba - bu agar suzuvchilar basseynning u
tomoniga o ‘tishni istasalar, ularda mavjud bo‘!gan yagona tanlov -
bu siljishdir.
Siljishni tushunishning eng oson yo'li, biz hammamiz bilgan
misolni olishdir: uchuvchi samolyotlar. Bu mi sol bizga aniq tasvimi
beradi va agar bizda siljish qanday qilib samolyotlarda ishlashini
tushunish fikri paydo bo‘Isa, biz uning rolini suzishda yaxshiroq
ko‘ramiz.
60
Samolyot siljish deb nomlangan kuch tufayli yerdan ko‘tariiadi.
Uchish ortidagi fizika murakkabdir, ammo siljish kuchini talab
etgan ikkita bazaviy holat suzish harakatida q oilanilish i mumkin.
Birinchisi, samolyot qanotining orientatsiyasi yoki burchagidir.
Qanotlar yerdan qo‘zg‘alish vaqtida ko‘tariladi. Fizikada bu hujum-
ning burchagi deb nomlanadi. Siljishni amalga oshirilishi uchun
qanotlarda burchak ko‘tarilishi bo‘lishi kerak,
Siljish uchun talab etilgan boshqa bir misol, qanotning ostki va
ustki qismi o ‘rtasida bosim muvozanatsizligi b o iish i kerak. Qanot
ostidagi havo bosimi qanotning ustidagi bosimdan balandroq
b o iish i lozim. Qanotlar shunday yasalganki, havo pastroq bosim
olib kelib, qanot ustida tezroq va balandroq bosim olib kelib, qanot
ustida sekinroq harakatlanadi. Havo tezligi va bosim o ‘rtasida muta-
nosiblikni tushuntiruvchi qonun Bemuli tamoyili deb nomlanadi.
Suyuqlikning tezligidagi o ‘sish ushbu suyuqlik paydo qilgan
bosimda tushish bilan barobar keladi va shuning teskarisi. Biz
buning ortidagi sababni tushunishim iz uchun ekspert bo iish im iz
kerak emas, biz faqatgina qanot ostida ustidan ko‘ra k o ‘proq bosim
borligini bilishimiz yetarlidir.
Siljish uchun talab etilgan bu ikki bazaviy holatlar tushuntirildi,
biz siljish kuchini o ‘zini tushuntirishimiz mumkin. Siljish havoning
kelayotgan
oqimi
yoiialishiga
perpend ikular
samolyotda
harakatlanadigan kuciidir, qarshilik esa havo oqim iga paralieldir.
Anglash uchun samolyotlar qanday siljishi haqidagi misolimizni
davom ettirsak. Samolyot y o ia k d a b o ig a n holda tezlikni oshirar
ekan, havo qanot usti va ostida turli tezlikda qanotlar ostida
yuqoriroq bosim asosini yaratib, harakat qiladi. Siljish kuchi ushbu
bosim turlicha yaratilishi bilan boshlanadi, siljish qanot ostidan
q o ‘tarilish bilan boshlanadi. Qanotning ostki tomoniga bosuvchi
yuqoridagi kuch samolyot (va havo) harakatlanadigan yoiialishiga
“perpendikular” qanotga harakatlanadi, yani havo to ‘g ‘ri qanotlarga
oqadi va siljish qanotning ostki tomonidan itaradi. Biroq siljish
kuchi samolyotning vazni ustidan g‘olib chiqish nuqtasidan juda
kuchsizdir, shuning uchun ko‘proq siljish kerakdir. Bu hujum
burchagi tenglashtirishga kiradigan joydir. Siljish kuchining miqdori
hujum burchagiga qaragan holda yoki oshadi yoki pasayadi. Siljish
kuchi samolyot kuchi ustidan g‘olib chiqishi uchun qanotlar ko‘proq
61
tepaga k o ‘tarilishi kerak. Uchuvchi nazoratdan samolyotning
burnini itarish uchun foydalanadi, bu k o ‘proq siljish uchun
qanotiarni kerak! i burchakka q o ‘yadi. Sam olyotda passajirlar
qanotlar havoni “tutib olgan” vaqtini sezishadi. Bu kuchli kuchdir
va sam olyot yerdan ko ‘tariladi.
Siljish kuchi qay tarzda suzishga aloqador? Suzuvchilar xuddi
sam olyot
kabi
siljishni
yaratishadi,
lekin
suzishda
siljish
suzuvchi lam i oldinga itaradi, yuqoriga emas. Garchi siljish
tushunchasi yuqoriga ko‘tarilishni anglatsa-da, kuch obyektga har
qanday y o ‘nalishda ta ’sir eta oladi. Shuni esda saqlangki, siljish
suyuqlik oqim iga perpendikufar harakatlanadi, demak, siljish kuchi
suyuqlik obyektga nisbatan qay tarzda oqishiga b o g iiq d ir.
Samolyotda biz havo qanotlar bo ‘ у lab o ‘tgani sari havo b o ig a n
yo‘nalishni osongina tasavvur etamiz, chunki qanotlar samolyot
tanasi
bo‘ylab gorizontal tarzda kengayadi.
Suzuvchi larning
samolyot qanotiga o ‘xshatiiadigan va shuning uchun siljish kuch ini
harakatlantiradigan tana qismi b o ig a n q o i i suzishda oldinga
harakatlanish fazasida suvda vertikal tarzda b o ia d i. Bu bizdan
tasavvurim izdan foydalanishni va aylangan orientatsiyasi k o iish n i
talab qiladi. Biz q o ‘t bo ‘ylab suyuqlik oqish y o iin i bilish uchun
q o ila r harakatlanadigan y o in i va qay y o ‘sinda siljish amalga
oshirilish y o iin i bilishimiz kerak.
Suzishda qo‘1 qanday harakatlanishini bilishning eng maqbul
usuli eshkaklab suzish deb nomlangan m ashhur burgilashga
qarashdir. Eshkaklab suzish maxsus yagona siljish kuchidan sizib
chiqish hissiga suzuvchilarni o ‘rgatish uchun m oijallangan.
2-rasm eshish burchagini ishda ko‘rsatadi. Eshkaklab suzish bir
necha holatlarda ko‘rsatilishi mumkin, biroq bu suzuvchining boshi
ro‘parasidagi holat eng oddiylaridan biridir.
Eshkaklab burg‘a!i suzishda suzuvchi q o ilarin i bir-biridan
uzoqroqqa harakatlantirgani sabab, uning q o ila ri vertikal holatda
b o ia d i va u q o ii oldinlashishini bir-biriga y o iialtirib harakatlan-
tiradi. Q o ila r o ‘zining vertikal holatida, keyinchalik suvga qarama-
qarshi holatda itariladi. Orqaga bosish b o im a y d i, shuning uchun
qarshilik kuchidan boshqa oldinga harakat mavjud emas. Qarshilik
keyinchalik q o ila rd a ishlanadi va q o ila r bir-biridan qarama-qarshi
62
holatda
harakatlanib,
uzoqlashadi,
bu
suzuvchilarni
chetga
harakatlanishini oldini oladi.
|
