Reklamaning manipulyativ funksiyasi – ham mavjud bo’lib, u berilayotgan ma’lumotlar, musiqiy ranglilik va ishonarli tasvirlar orqali insonlarda ishonch uyg’otadi va shu orqali inson ruhiyatiga emotsional ta’sir etish bilan to’la manipuliyatsiya qila oladi. Ayni shu qonuniyat bilan biz xulq-atvorimizni , fikr-o’ylarimizni ham unga muvofiqlashtiramiz. Demak, reklama ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida kishilardagi ijtimoiy munosabatlarni boshqarish kuchga ega bo’lgan manipulyativ ta’sirga ham ega.
8-mavzu Reklama vositasida milliy mafkurani singdirish imkoniyatlari va ijtimoiy hamkorlik tamoyili
Har bir davlat o‘zining yangi taraqqiyot yo‘lini tanlab olar ekan, bunda avvalo o‘zining tarixiy tafakkuri, milliy mentalitetiga murojaat qiladi. Mustaqil O‘zbekistonimiz ham yangilanishlarning dastlabki bosqichidanoq o‘tmish merosi va bugungi kun an’analari, tafakkur rivojidan kelib chiqib, o‘z milliy istiqlol g‘oyasini ishlab chiqdi hamda hayotga keng targ‘ib qilishga kirishdi. Chunki bugungi o‘ta murakkab o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan, inson ongi va tafakkuriga bo‘lgan tazyiqlarning keskinlashgan bir davrida milliy g‘oya va mafkura targ‘ibotini kuchaytirish asosiy masalalar sirasiga kiradi.
Prezidentimiz bu borada katta tarixiy tajribaga tayanib ish yuritishni ma’qul ko‘rib, «Oldimizda turgan eng muhim masala – bu milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotga tatbiq etishdir»,- degan edilar. Shu asosda Milliy istiqlol mafkurasining asosiy mohiyati belgilandi va bunda asosan - xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, ruhiyatiga, tiliga, diniga mos g‘oyalar asosida odamlar ongiga kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-toqat, adolat, ma’rifat tuyg‘ularini singdirish, milliy istiqlol mafkurasi orqali xalqimizda o‘zining qudrati va himoyasiga suyangan holda, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanib, jahon hamjamiyatida, ilg‘or davlatlar orasida teng huquqli va munosib o‘rin egallashga intilish hissini tarbiyalash, sog‘lom, ma’naviy boy, komil avlodni shakllantirish kabilar o‘z aksini topdi. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy negizi sifatida esa, vatanparvarlik, erkinlik, milliy iftixor, insonparvarlik, baynalmilallik kabilar e’tiborga olindi.
Milliy istiqlol mafkurasi:
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya tamoyillariga asoslanadi;
2. Xalqimizning asrlar davomida shakllangan yuksak ma’naviyati, an’ana va udumlari, ulug‘ bobokalonlarimizning o‘lmas merosidan oziqlanadi;
3. Adolat va haqiqat, erkinlik va mustaqillik g‘oyalari hamda xalqimizning ishonch va e’tiqodini aks ettiradi;
4. Yurt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi;
5. Jamiyat a’zolarini, aholining barcha qatlamlarini O‘zbekistonning buyuk kelajagini yaratishga safarbar etadi;
6. Millati, tili va dinidan qati nazar, mamlakatimizning har bir fuqarosi qalbida ona Vatanga muhabbat, mustaqllik g‘oyalariga sadoqat va o‘zaro hurmat tuyg‘usini qaror toptiradi;
7. Jamoatchilik qalbi va ongiga fikrlar xilma-xilligi, vijdon erkinligi tamoyillariga rioya qilgan holda ma’rifiy yo‘l bilan singdiriladi.
Shunday ekan, milliy istiqlol g‘oyamizning insonparvarlikka asoslangan tamoyillari kishilar ongi-shuurida avvalo Vatanga, millatga, tarix, ma’naviyat, milliy qadriyatlarga, qolaversa butun insoniyat, borliqqa bo‘lgan munosabatini tubdan o‘zgartirishga xizmat qiladi desak xato bo‘lmas.
Milliy mafkura targ‘iboti va mafkuraviy tarbiya masalasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan, demokratik huquqiy davlat, erkin fuqarolik jamiyatining asoslarini yaratayotgan mamlakatimiz uchun o‘ta muhim hayotiy ahamiyatga ega. Zero, ko‘zlangan maqsadlarga ushbu orzu-umid va intilishlarni o‘zida mujassamlashtirgan g‘oyaviy-nazariy qarashlar majmui bo‘lmish milliy mafkura va unga asoslangan tarbiya tizimisiz erishish mumkin emas.
«Millat bor ekan, milliy davlat bor ekan, uning mustaqilligi va erkinligiga, an’ana va urf-odatlariga tahdid soladigan, uni o‘z ta’siriga olish, uning ustidan hukmronlik qilish, uning boyliklaridan o‘z manfaati yo‘lida foydalanishga qaratilgan intilish va harakatlar domiy xavf sifatida saqlanib qolishi muqarrar»,- deb Prezidentimiz. Ayni paytda voyaga yetayotgan har bir farzandimizni ma’naviy barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun, bir so‘z bilan aytganda, kuchli mafkuraviy immunitetga ega shaxs sifatida tarbiyalash ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishning asosiy shartlaridan biri bo‘lib qolaveradi.
Inson ongi va qalbi uchun kurash keskin tus olayotgan bugungi kunda xilma-xil qarashlarning mafkura maydonida hukmronlik qilishga intilishi tabiiy, albatta. Bunga e’tiqod umumiyligiga asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta’minlash orqali jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan o‘ziga qaram qilishga bo‘layotgan hatti-harakatlarni misol keltirish mumkin.
Davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, «Tabiatda ham, jamiyatda ham bo‘shliq bo‘lmaydi. Qaerdadir bo‘shliq paydo bo‘ldimi, hech shubhasiz, uni albatta kimdir to‘ldirishga harakat qiladi. Hozirgi kunda kim ko‘p – ana shunday ma’naviy bo‘shliqni to‘ldirishga urinadigan, shuning hisobidan o‘zining g‘arazli maqsadlarini amalga oshirishni o‘ylab yurganlar ko‘p. Ming afsuski, bu kuchlarning asl qiyofasi, maqsad-muddaolari va imkoniyatlarini to‘la va aniq-ravshan tasavvur qilish oson emas. Nega deganda, ular ko‘pincha turli niqoblar, jozibali shior va g‘oyalar pardasi ostida ish ko‘radi. Bunday kuchlarning ixtiyorida juda katta moddiy, moliyaviy resurslar va imkoniyatlar mavjud bo‘lib, ularning puxta o‘ylangan, uzoq va davomli yovuz maqsadlarga xizmat qilmoqda. Eng yomoni, bunday xurujlarning pirovard oqibati odamni o‘zi tug‘ilib o‘sgan yurti va xalqidan tonishga, vatanparvarlik tuyg‘ularidan mahrum etishga va hamma narsaga loqayd bo‘lgan shaxsga aylantirishga qaratilganda namoyon bo‘lmoqda»58.
G‘arazli geosiyosiy maqsadlarga erishish yo‘lidagi mafkuraviy ta’sir o‘tkazishda «bo‘lib tashla va hukmronlik qil» degan tamoyilga amal qilishga urinishni ta’kidlash zarur. Bu tamoyilni ro‘yobga chiqarishning birinchi yo‘li mamlakat ichida parokandalikni keltirib chiqarishdir. Va u jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohalarida o‘ziga xos ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda. «Bo‘lib tashla va hukmronlik qil» tamoyilini amalga oshirishning ikkinchi yo‘li mintaqa davlatlari o‘rtasida turli ziddiyatlarni yuzaga keltirishdir. Bu yo‘lning eng keng tarqalgan usuli guyo mintaqada gegemonlikka talabgor bo‘lgan davlat borligini asoslash, ta’bir joiz bo‘lsa, shunday davlat obrazini yaratishdir. Bunday obrazning yaratilishi yer yuzining turli nuqtalarida nizoli, kam deganda davlatlararo munosabatlarda tanglikni yuzaga keltirganligi to‘g‘risidagi misollarni istagancha topish mumkin.
Mafkuraviy ta’sir va tahdidlar haqida gap ketar ekan, ularni aniqlash, baholash, xususiyatlarini yaqqol ko‘rish uchun Prezident Islom Karimov tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan bir qator tushunchalar, xususan, «mafkuraviy immunitet», «mafkuraviy profilaktika» kabilarni qayd etish lozim. Ana shu tushunchalarning mazmuni oydinlashtirilganda hozirgi dunyoda kechayotgan mafkuraviy jarayonlarning yanada yakqolroq tasavvur qilish imkoni tug‘iladi.
Bugungi tezkor davrda jamiyatimiz, xalqimiz, milliy qadriyatlarimizga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatayotgan bu kabi muammolarning oldini olishda milliy g‘oya va mafkuramiz yo‘lchi yulduz bo‘la oladi. Zero, Prezidentimiz ham – «Agarki mendan, hozirgi kunda ma’naviyatimizni asrash uchun nima qilish lozim va unga tahdid soladigan xurujlarga nimani qarshi qo‘yish kerak, deb so‘rasa, men avvalambor shu yurtda yashayotgan har qaysi inson o‘zligini anglashi, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimiz, ulug‘ ajdodlarimizning merosini chuqurroq o‘zlashtirishi, bugungi tez o‘zgarayotgan hayot voqeligiga ongli qarab, mustaqil fikrlashi va diyorimizdagi barcha o‘zgarishlarga daxldorlik tuyg‘usi bilan yashashi zarur, deb javob bergan bo‘lardim. Ishonchim komilki, ana shunday noyob insoniy fazilatlarga, yuksak ma’naviyatga ega bo‘lgan xalq hech kimga hech qachon qaram bo‘lmaydi, o‘zining ezgu maqsadlariga albatta yetadi59» – deya ta’kidlaydi.
Milliy istiqlol mafkurasi fanining negizi vatanparvarlik, milliy-madaniy merosimiz, milliy g‘urur, o‘zbek xalqining ulug‘ fazilatlari, umumiy qonunlari to‘g‘risida bilimdonlik, donolikni o‘rgatishdan iborat ekan, xalq ongiga milliy g‘oya qanchalik chuqur singsa, uning o‘zligini anglashi, ichki mushtarakligi, millati, tili va dinidan qat’iy nazar, o‘zini yagona xalq - o‘zbekistonlik deb his qilishi shunchalik kuchayadi. Buning uchun u juda oddiy xalqning kundalik tafakkuriga mos, turmushiga bevosita bog‘langan shaklda ifodalanishi lozim. O‘zbekiston jamiyatining milliy istiqlol mafkurasi, o‘z mohiyatiga ko‘ra, xalqimizning asosiy maqsad-muddaolarini ifodalaydigan, uning o‘tmishi va kelajagini bir-biri bilan bog‘laydigan, asriy orzu-istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan g‘oyalar tizimi ekanligi ma’lum. Milliy mafkura faqat bugun emas, balki hamma zamonlarda ham eng dolzarb siyosiy-ijtimoiy masala, jamiyatni sog‘lom, ezgu-maqsadlar sari birlashtirib, uning o‘z muddaolariga erishishi uchun ma’naviy-ruhiy kuch-quvvat beradigan poydevor bo‘lib kelgan. U har bir vatandoshimizning oilasi, jamiyat, el-yurt oldidagi burch va mas’uliyatini qay darajada ado etayotganini belgilaydigan ma’naviy mezondir.
Bu O‘zbekistonda istiqomat qiladigan va o‘z taqdirini shu muqaddas zamin bilan bog‘lagan har bir kishining «Vatan menga nima berdi» deb emas, balki «Men Vatan ravnaqi uchun nima qilayapman» degan mas’uliyat tuyg‘usi bilan yashashi demakdir.
Milliy mafkura haqida gapirganda shuni nazarda tutish kerakki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi plyuralizm, fikr va qarashlar erkinligi tamoyillarini to‘liq ta’minlaydi. Asosiy Qonunimizning 12-moddasida bu qoida quyidagicha ifodalangan: «O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o‘rnatilishi mumkin emas60».
Bugun mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ezgu ishlarni sanab adog‘iga yetib bo‘lmaydi. Ammo ayni paytda yurtimizdagi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy jarayonlarga chetdan xalaqit berayotgan va xalaqit berishi mumkin bo‘lgan turli xildagi g‘oyaviy va mafkuraviy ta’sirlarning davom etayotgani barchamizga ma’lum. Ana shunday ta’sirlarning tub mohiyatini aniqlash hamda oldini olish oldimizda turgan eng muhim masaladir. Buning uchun esa avvalo mamlakatimiz aholisini, aniqroq qilib aytganda o‘sib kelayotgan yosh avlod ongini turli zararli ta’sirlardan himoyalash, ular ongida vatanga, el-yurtga hurmat, sadoqat hissini shakllantirib borish milliy istiqlol g‘oyasini ularning ongiga chuqur singdirish ustivor vazifalardan biridir.
Bu yo‘lda olib borilayotgan islohotlarning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat bo‘lishi lozim.
1. Mamlakatimiz aholisining asosiy qismini tashkil etuvchi yoshlar qalbi va ongiga tez ta’sir etuvchi omillarini aniqlab olish. Masalan, hech kimga sir emaski, bugungi kunda diniy aqidaparastlik orqali o‘z niyatlarini amalga oshirishga harakat qilayotgan oqimlar talaygina. Bular Sharq xalqlarining, ayniqsa mamlakatimiz aholisiinng milliy qadriyatlari, an’ana va udumlari, urf-odatlari diniy e’tiqodi bilan uyg‘unlashib ketganini yaxshi biladi. Shuning uchun ham yoshlarimizga bunday oqimlarning ta’siri kuchaymoqda va eng achinarlisi, ularning domiga ilinib qolganlar ham uchramoqda.
Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun diniy tarbiya va uning samaradorligini oshirishga e’tiborni kuchaytirish lozim. Masalan, umumta’lim maktablarida dinshunoslik yoki diniy bilimlarning ilk saboqlari haqida tushuncha beruvchi darsliklar va qo‘llanmalarni ko‘chaytirish zarur.
2. Mafkuraviy tazyiqlarning oldini olishda va mafkuraviy tarbiya samaradorligini oshirishda, ayniqsa xalqimizning mafkuraviy immunitetini mustahkamlashga mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlarning amaliy ahamiyatini keng xalq ommasiga chuqur tushuntirish zarur. Masalan, milliy mafkuramizni tashviqot qilishni xalqimizning ijtimoiy hayotiga bevosita bog‘lagan holda amalga oshirish kerak. Buning uchun tashviqot ishlarini ta’lim tizimidan emas, eng avvalo oiladan, oilada boshchilik qilayotgan ota-onalarning ma’naviy saviyasini oshirishdan, boshlash kerak. Chunki xalqimizda «Qo‘sh uyasida ko‘rganini qiladi» degan dono ugit bor.
3. Milliy mafkuramizni xalqimizning qalbi va ongiga yetkazish samaradorligini oshirish uchun targ‘ib-tashviqot ishlarini olib borayotgan kadrlarimizni har tomonlama rag‘batlantirib borish kerak. Chunki hech bir islohot yo‘qki, uning amaliy ahamiyatini targ‘ibotchining o‘zi tushunib yetmas ekan oliy maqsadlarimizga erishish qiyin.
Axborot texnologiyalar asri yutuqlaridan foydalanib, mafkuraviy hujumning xilma-xil usullarini topib, ishga solmoqdalar. Ularning g‘arazli maqsadi inson qalbi va ongi uchun kurashga qaratilgan. Shu bois mafkuraviy kurashning bosh maqsadi inson qalbini zabt etish orqali uning ongini egallash bo‘lib qolmoqda. Bu borada globallashuv davrida o‘zini ko‘rsatishga urinayotgan AQSh, Fransiya kabi mamlakatlarda bu yo‘lda milliard-milliard dollor mablag‘ sarflanmoqda. Maqsad bitta bu ham bo‘lsa, qudratli targ‘ibot tizimiga ega bo‘lish va u orqali dunyoga xukmronlik qilishga erishish. Ularning es-yodi bugun mafkuraviy janglarda yutib chiqib, kishilarimiz va ayniqsa, yoshlar ongini zaxarlash, ko‘proq o‘zlarining turmush tarzini singdirish, urf-odatlarini tan oldirishdir.
Biz sharq xalqlarimiz, o‘zimizning zebo qadriyatlarimiz, urf –odatlarimiz bor. Keksalarni xurmat qilish, salom berish, o‘zidan kattaga joy bo‘shatish. Sharmu-xayo, or-nomus degan qadriyatlarimiz borki, yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda uni boshqa tilga tarjima qilishning iloji yo‘q. Ayniqsa, g‘arb axloq normalarida bu qadriyatlar ko‘zda tutilmagan. Ammo biz uchun axloqsiz deb sanaladigan g‘arb qadriyatlari oqib kirib kelmoqda. Yana o‘sha mafkuraviy jang, yana o‘sha ustasi farang, g‘arbliklar bobolarining yo‘li va nasihatlari, bular mafkuraviy dushmanlarimizga qo‘l kelyapti.
Mana bularning nasixatgo‘y bobolari nima demoqda?
«Biz butun dunyoni egallamog‘imiz uchun bundan buyon katta maxorobilarda qatnashishimiz, jangu jadallar yuritib, dunyoning qariyb uzoq o‘lkalarida farang askari xalok bo‘lishi-yu, uning jasadi va etiklari chirib bitishi mutlaqo shart emas. Agar biz boshqa mamlakatlarga, xususan Sharqqa axloqimizni (to‘g‘rirog‘i ahloqsizlikni) menikiday kitoblar va boshqa yo‘llar bilan tarqata olsak, uni o‘sha xalqlarning turmush tarziga aylantira bilsak, jumlai jaxon oyog‘imiz ostiga o‘zi yiqilib keladi, butun odamzotning qalbiga egalik qilishga muvaffaq bo‘lamiz»2 deydi fransuz yozuvchisi Markiz De Sad.
Ana gapning ochig‘i, ularning qora niyatlari nimada? Bugungi kunda chet elda ishlab chiqarilgan va radio, televideniyalar orqali namoyish qilinayotgan qo‘shiqlar «o‘ldir, o‘ldir» kinolar, butun axloqsiz va kishi qalbini so‘qirlashtiradigan DVD disklaridagi millionlab ahloqsiz filmlar Markiz De Sadning nasihatlari, orzulari emasmi?
Bular yoshlar tarbiyasiga qanday ta’sir qilyapti. Bu ta’sirlardan himoya qilishning yo‘li qaysi?
Nega pul, daromad orqasidan quvib tijorat radiolari, tijorat telestudiyalari ularga keng yo‘l ochib bermoqda.
O‘tish davrining bunday bo‘hronlaridan yoshlarimizni saqlash, ularni yot va begona g‘oyalar ta’siriga tushib qolishini oldini olish xar qachongidan xam zarur va muhim ish. Ammo bu ishning nozik tomoni shundaki, endi birorta mafkuraviy hujumni, birorta begona g‘oyalar ta’sirini taqiq yoki tazyiq bilan to‘sib, to‘xtatib bo‘lmaydi. Yurtboshimiz aytganlaridek: «Fikrga qarshi fikr, g‘oyaga qarshi g‘oya va jaholatga qarshi ma’rifat bilan baxsga kirishish, olishish mumkin.»3
Prezidentimiz Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Maxkamasi va Prezident devonining O‘zbekiston mustaqilligining 16 yilligiga bag‘ishlangan qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida aytganidek: «Biz bugun yurtimizda yangi hayot barpo etar ekanmiz, bir masalaga alohida e’tibor berishimiz lozim. Ya’ni kommunistik mafkura va axloq normalaridan voz kechilganidan so‘ng jamiyatda paydo bo‘lgan g‘ayaviy bo‘shliqdan foydalanib, chetdan biz uchun mutlaqo yot bo‘lgan, ma’naviy va axloqiy tubanlik illatlarini o‘z ichiga olgan «ommaviy madaniyat» kirib kelishi mumkinligi barchamizga ayon bo‘lishi kerak. Bunday uzoqni ko‘zlaydigan, aniq maqsadlarga ega bo‘lgan, turli xuruj va g‘arazli intilishlar xorijiy markazlar tomonidan katta kuch va mablag‘ sarflanayotgan xarakatlar va bu kabi xovf xatarlar bizga qanday zararli oqibatlar olib kelishidan ogoh bo‘lishimiz kerak.»4
Bugun yosh avlod tarbiyachilari oldida hamma vaqtdan ham zarur hushyorlik talab qiladigan bu ajnabiy oqimlarni yurtimizga oqib, kirib kelishini oldini olish katta pedagogik va ilmiy g‘oyaviy muammo bo‘lib turibdi. Agar biroz bo‘shroq qaralsa, biroz beparvoroq bo‘linsa, bu begona mafkuralar ta’sirida fuqarolarimiz, ayniqsa, o‘sib kelayotgan yoshlarni to‘g‘ri yo‘ldan adashtirib, ma’naviy kamolatiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Fuqarolarimiz va yoshlarimiz qalbi va ongini zabt etishga qaratilgan bunday mafkuraviy xurujlar va xujumlarga qarshi kurashning sinalgan yo‘li yoshlar ongida mafkuraviy immunitet hosil qilish, ularning ma’naviy-mafkuraviy tarbiyasini yuqori darajada tashkil qilib, milliy istiqlol g‘oyasini ongiga singdirishdir. Ammo shuni ham aytish kerakki, yoshlarga ayniqsa, maktab o‘quvchilariga o‘tilayotgan milliy g‘oya va ma’nviyat asoslari darslari, ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarning ko‘proq qismi quruq ma’ruzalar bo‘lib qolmasligi kerak, davra suxbatlari, baxs-munozara, ekskursiya- sayoxat, uchrashuv darslarini tashkil qilish muhim ahamiyatga ega. Chunki O‘zbekiston Prezidentining 1996 yil 9 sentabrdagi «Ma’naviyat va Ma’rifat jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida»gi farmonining 2-bandida shunday deyilgan: «Yoshlarimiz ongiga ona-Vatanga, buyuk ajdodlarimiz merosi va xalqimizning bugungi misli ko‘rilmagan bunyodkorlik ishlariga yuksak extirom tuyg‘ularini singdirish maqsadida ularni dunyoni hayratga solgan qadimiy yodgorliklar va mustaqillik davrida bunyod etilgan ulkan inshoatlar, ma’rifat maskanlari, yurtimizning go‘zal tabiati bilan muntazam tanishtirib borish uchun maxsus tanishtiruv sayohatlari tashkil etish barcha hokimlar zimmasiga yuklatilsin». Demak, yoshlar ongiga milliy istiqlol g‘oyasi va milliy istiqlol mafkurasi tushunchalarini chuqurroq singdirish uchun darslar faqat quruq varzxonlikdan iborat bo‘lib qolmasligi kerak. Darhaqiqat, yosh avlod qalbi va ongiga milliy istiqlol g‘oyasini singdirish, ularda vatanga muxabbat, vatanparvarlik hissini uyg‘otish, milliy g‘ururni shakllantirish, ularning ongida mafkuraviy immunitetni shakllantirishda yanada kengroq qamrovli ish olib borishga to‘g‘ri keladi. Jahon tajribasidan yana shular ma’lumki, yosh avlod ongiga milliy mafkurani singdirish, ma’naviy barkamol inson qilib tarbiyalash faqat 45 daqiqalik darsdagina amalga oshib qolmaydi. Masalan: G‘arbiy Yevropa va AQShda ham XX asrning 60-70 yillarida mafkurasizlashuvga ya’ni ijtimoiy hayotni mafkuradan holi etishga urindilar. Ammo, buning natijasi ayanchli bo‘lib chiqdi. Yoshlar o‘rtasida loqaydlik, ruxsizlik, befarqlik, anglanmagan norozilik, beqarorlik kayfiyatlari yuzaga kela boshladi. Shu bois, bu hatoni tezdagina tuzatib, «Qayta mafkuralashuv» ga kuchli zarurat tug‘ildi.
“Mafkuraviy tarbiyani amalga oshirish uchun adabtatsiya kurslari, turli o‘yinlar orqali o‘quvchilar Amerika jamiyatining bo‘lajak «namunaviy fuqarolari» sifatidagi axloqiy, mafkuraviy vazifalarni, burchlarni ado etishga amaliy tayyorlandilar. Yoshlar jamiyatlari, uyushmalari, «Ochiq eshikli uylar, kasbiy klublar ham mazkur maqsadga xizmat qildi» (jamiyat va boshqaruv 1998 №3) O‘ylab ko‘ring, bolaga milliy istiqlol mafkurasining bosh g‘oyasi: «Ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot barpo etish» haqida gapirib berish qayda-yu, mamlakatimizda shu borada amalga oshirilayotgan ishlarni ustiga olib borib ko‘rsatish, ya’ni ekskursiya va sayoxatlar uyushtirish yoki qisqa metrajli videofilm orqali ko‘rsatib, namuna qilish qayda? Agar video tasmada namoyishni ko‘rsa, aytaylik, mamlakatimiz poytaxti Toshkentning 1990 yilgacha bo‘lgan ko‘rinishini bugungi 2009 yilgi ko‘rinishi bilan taqqoslab beruvchi kichik metrajli «videofilm» namoyish qilinsa, yoki «Kamchiq» davonidagi yangi qurilgan yo‘l, davondagi tunnellarni yurtboshimiz tomonidan ochib berilishi, davondan o‘tgan yo‘lning avvalgi ko‘rinishi bilan solishtirilgan video lavhani namoyish qilinsa, o‘quvchilarda obod mamlakat bunyodga kelayotganiga ishonch, g‘urur paydo bo‘ladi, yoki shu ko‘rinishlarni tasvirlovchi plakatlar bo‘lsa, xuddi shunday ishlar bobokalonimiz Imom Ismoil al-Buxoriy, Baxovuddin Naqshbandiy, Imom Moturudiy, Imom at-Termuziy, Burxoniddin Marg‘iloniy, Axmad al-Farg‘oniylarning yubiley tantanalari, ularga qurilgan xotira majmualarini hikoya qiluvchi videofilmlar yaratilsa, xalqimizning bugungi misli ko‘rilmagan bunyodkorlik ishlari, masalan Asaka O‘zdeu, Samarqanddagi chet el bilan xamkorlikdagi avtozavod, «O‘z deu tekstil» va shunga o‘xshash bunyodkorlik ishlari qisqa metrajli videofilmlar qilinsa, darslarda o‘quvchilarga namoyish etilsa, «yuz marta eshitgandan, bir marta ko‘rgan afzal» deganlaridek o‘quvchilar tasavvurida xalqimiz ijodkorligi, bunyodkorlik faoliyati haqida qanchalar tasavvur paydo bo‘lar edi.
Ularda ona Vatanga muxabbat, bunyodkor xalqiga sadoqat ruxi shakllangan bo‘lardi. Inson qalbi va ongida mafkuraviy immmunitetni shakllantirishning boshlanishi ham Vatanga muxabbat, ona xalqiga sadoqatdan boshlanadi,Milliy g‘ururni shakllanishidan boshlanadi.
Vatanimizdagi buyuk o‘zgarishlar yuz berayotgan bugungi kunda, mamlakat fuqarolarida, ayniqsa jamiyatimiz kelajagi bo‘lgan yosh avlodda milliy g‘ururni shakllantirish umumdavlat miqiyosidagi muhim vazifa bo‘lib qoldi. Chunki, bozor iqtisodiyotiga asoslangan yangi jamiyatni bunyod etish jarayonida yanada jadallashtirish, kishilardagi milliy g‘urur tushunchasi bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘z taqdirini mamalakat, xalq taqdiri bilan mustahkam bog‘lay oladigan, yangi jamiyatni bunyod etish jarayonini yanada jadallashtirish, kishilardagi milliy g‘urur tushunchasi bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘z taqdirini mamalakat, xalq taqdiri bilan mustahkam bog‘lay oladigan kishigina, mustaqil davlatimiz manfaatlarini hammadan ko‘proq, ortiqroq himoya qiladi. Milliy g‘ururi bor kishigina o‘z taqdirini, o‘z manfaatini Vatan, xalq taqdiri bilan Vatan, xalq mafaati bilan bog‘lay oladi. Vatan xalqning manfaatlarini yurakdan himoya qiladi. Mamlakat fuqarolarining milliy g‘ururi qancha ko‘p bo‘lsa, ularning mamlakat taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi ham shuncha ko‘p bo‘ladi.
Yosh avlod qalbida milliy g‘ururni tarbiya qilish, ularning murg‘ak qalblariga jo etish, ana shuning uchun ham zarur. Bunday sahovatli ishni amalga oshiruvchi muallimlar, pedagoglar jamoasi, eng avvalo milliy g‘ururni shakllantirish yo‘llarini, uslublarini chuqur bilishlari va bunga tayyor bo‘lishlari kerak.
Hozirgi kunda mamlakatimizda mafkura targ‘iboti dolzarb masalalardan biriga aylanganligini inobatga oladigan bo‘lsak, uning targ‘ibot-tashviqotiga yangicha texnologiyalar, usul va vositalarni jalb qilish foydadan holi emas. Qator rivojlangan mamlakatlarda bu maqsadda «Jamoatchilik bilan aloqalar» texnologiyalaridan keng foydalaniladi.. Shu bois, xorijiy davlatlarda bu texnologiyalarni amalda qo‘llash bilan maxsus shug‘ullanadigan “Jamoatchilik bilan aloqalar” xizmatining faoliyatiga alohida ahamiyat beriladi61.
Mafkuraviy jarayonlarni tartibga solish quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir:
belgilangan tadbirlarning yuqori darajada uyushqoqlik bilan o‘tkazilishini ta’minlash;
milliy istiqlol g‘oyasi targ‘iboti sifatini muntazam oshirib borish;
davr talablaridan kelib chiqqan holda mafkuraviy ishlarni tashkil etishning yangi, noan’anaviy, samarali yo‘llarini izlash;
bu sohada eski uslublarning mutlaqlashtirilishiga, andozalashtirishga yo‘l qo‘ymaslik;
mafkuraviy jarayonlarni tartibga solishda ijtimoiy muhitni hisobga olish;
mafkuraviy jarayonlarni tashkil etishda uchraydigan rasmiyatchilik va majlisbozlik ko‘rinishlariga qarshi kurash;
mafkuraviy faoliyatning samaradorligini aniqlash maqsadida doimiy monitoring tashkil etish.
Jamiyatimiz ma’naviyatida milliy g‘oya muhim negiz bo‘lib, uning asosiy tushunchalari fuqorolarimizning ongi va qalbida tarkib topmoqda. Bu prinsiplardan biri ijtimoiy hamkorlikdir.1
Ijtimoiy hamkorlikning prinsipi o‘zbek olimlari tomonidan ta’riflab o‘tilgan.2 Bular orasida faylasuf olimlarimizning fikirlari keng qamrovligi bilan diqqatni tortmoqda.3 Ayni paytda ijtimoiy hamkorlik prinsipini atroflicha tadqik etish va uning jamiyatimiz xayotidagi ahamiyatini odamlar ongiga sindirish dolzarb bo‘lib turibdi.
Ijtimoiy hamkorlik prinsipining mazmuni
Ijtimoiy hamkorlik prinsipining mazmun – mohiyatiga nisbatan yondashuvlar turlicha bo‘lsa-da, lekin ularda asosan shaxslararo hamkorlikka urg‘u beriladi.4 Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, milliy g‘oyamizda ijtimoiy hamkorlik deganda «jamiyatda barcha millat va elatlarning tinch-totuv va ahil bo‘lib yashashi ularning o‘zaro munosabatlariga kirishishi» tushuniladi.1 Bu ta’rifni yodda tutib, Ona Vatanimizda 130 dan ortiq millat va elat vakillari uchun ijtimoiy xamkorlik prinsipi naqadar axamiyatli ekanligini anglash mumkin. Shu ma’noda ijtimoiy hamkorlik umumiy xarakterga ega bulgan keng ko‘lamli prinsipdir.
Ijtimoiy hamkorlik prinsipining hususiyatlari
O‘zbekistonda ijtimoiy hamkorlik prinsipiga amal qilish mustaqillik yillarida ro‘y berdi. Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan milliy taraqqiyot modelimizning to‘rtinchi yunalishi sifatida kuchli ijtimoiy siyosat belgilangan edi.2 Mazkur siyosat asoslaridan birini ijtimoiy hamkorlik tashkil qiladi. 1997 yilga kelib yurtboshimiz jamiyat rivojida ijtimoiy xamkorlik prinsipining katta axamiyatga egaligiga diqqatni qaratdi.3 Natijada bu prinsip 2000 yilda milliy g‘oyamizning asosiy prinsiplaridan biri sifatida belgilandi.4 Bugungi kunga kelib omma o‘rtasida ijtimoiy hamkorlik prinsipining asoslarini chuqur anglab olishga ehtiyoj bor.
Ijtimoiy hamkorlik prinsipi bir necha o‘ziga xos xususiyatlarni qamrab oladi. Bu xususiyatlarning eng muximlari sifatida qo‘yidagilarni qayd etish mumkin.
Ijtimoiylashtirish. Ijtimoiy hamkorlik prinsipi shaxs ongida ijtimoiy munosabatlarni shakllantiradi. Unga ko‘ra, shaxs o‘z ehtiyoji va manfatlarini qondirish uchun o‘zgalarning yordamiga extiyoj sezadi.1 Natijada u ijtimoiy munosabatga kirishadi. Bu munosabat manfatli bulishi uchun shaxs uzganing manfaatlarini xam xisobga olishi kerak. Aynan shu urinda ijtimoiy hamkorlikning manfaatlar uyg‘unligi qoidasi ro‘yobga chiqadi. Ijtimoiy munosabatlarda manfaatlar uyg‘un kelmas ekan, ijtimoiy hamkorlik yuzaga kelmaydi. Bola oilada va bog‘cha, o‘quvchi maktab va do‘stlari davrasida, talaba o‘quv dargohida va jamoatchilik orasida, hodim mehnat joyi va jamiyatda ijtimoiy hamkorlikka kirishishga majbur. Buni real hayot taqozo etadi. Bundan ma’lum bo‘ladiki ijtimoiylashtirishda uning yosh davriga nisbatan takomillashib borish usuliga asoslanadi.
Munosabatni ta’sis etish. Ijtimoiy hamkorlik prinsipi bir jamiyatda yashovchi turli millat va elatlarning o‘zaro munosabatini ta’sis etadi. Misol uchun, bugungi kunda ona yurtimiz O‘zbekistonda 130 dan ortiq millat va elat vakillari axil yashamoqda. Ular ma’naviy, madanib, ijtimoiy va moddiy jixatdan o‘zaro munosabatga kirishib, milliy tili, urf-odatlari va an’analarini rivojlantirib bormoqda. Natijada bir xalk bo‘lib birlashishdek qadriyat tarkib topgan. Bu ijtimoiy xarakterning o‘ziga xos ko‘rinishidir. Shu ma’noda bu prinsip xalqlar o‘rtasida o‘zaro mo‘tadil munosabatni shakillantiradi, ularning bir-biridan madaniy ta’sirlanishini ta’minlaydi. Masalan, yurtimizda umumhalq hashari e’lon qilinganida, diyorimizda yashayotgan barcha millat va elat vakillari bu tadbirda faollik bilan ishtirok etmoqda. Demak, ijtimoiy hamkorlik prinsipi jamiyatda uyuushuvchanlik, birdamlik va birodarlikni yuzaga keltiradi.
Aloqalarni yo‘lga qo‘yish. Ijtimoiy hamkorlik prinsipi davlat va jamoat tashkilotlarining o‘zaro aloqalarini yo‘lga qo‘yadi. Bunda ikki jihat
1. Farobiy A.N.Fozil odamlar shahri. –T.:1993 106-bet.
mavjud: 1) muayyan turdosh tashviqotlarining o‘zaro aloqasi; 2) davlat va jamoat tashkilotlarining o‘zaro aloqasi. Bu aloqalarga o‘zaro ishonch, tenglik, sheriklik va manfaatdorlik qoidalariga amal qilinadi.Shunisi aniqki bunday aloqalar natijasida tashkilotlar ijtimoiy manfaat ko‘radi, bu – ijtimoiy hamkorlik prinsipining o‘ziga xos hususiyatlaridan biridir.
Ma’lum bo‘ladiki, ijtimoiy xarakterning prinsipi xarakterli xususiyatlarga egaligi bilan diqqatga sazovor. Shu sababli bu prinsip ma’rifiy jamiyatda asosiy rivojlanish yo‘naliishlaridan biri sifatida qabul qilinadi.
Ijtimoiy hamkorlik prinsipining qoidalari.
Har bir prinsip negiziga xos bo‘lganidek, ijtimoiy hamkorlik prinspi ham o‘zining qoidalariga ega. Bu qoidalardan eng muhimlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
O‘zaro ishonch.
Tenglik.
Sheriklik
Manfaatdorlik
Shaxs, ijtimoiy guruh, xalk va tashkilotlar o‘zaro aloqalarda bu qoidalarsiz ijtimoiy hamkorlikka kirisha olmaydi. Bu qoidalarning birortasiga amal qilmaslik yoki bir tomonlama amal qilish ishtimoiy hamkorlikning to‘laqonsiz bo‘lishiga olib keladi. Shu jihatdan ijtimoiy hamkorlik prinsipi kelishuvchanlik yo‘lidir.
Ijtimoiy hamkorlik prinspining hajmi, miqdori va o‘lchami bo‘lmaydi. U real sharoitda real imkoniyatlardan kelib chiqib real aloqada bo‘lishni taqozo etadi.
Olimlar, keyingi vaqtlarda dunyoda tadbirkor kuchlarining ijtimoiy hamkorlik prinsipiga qatiy amal qila boshlaganini qayd etishib, tadqiqotlar ham yaratishmoqda. Misol uchun Amerikaning mo‘tadil faylasuf – olimlar Richard Anderson va Pitr Shixirev xalqaro tadbirkorlikdagi ijtimoiy hamkorligini o‘rganishib, qiziqarli xulosalarga kelishgan. Ularning fikricha, dunyodagi tadbirkor kuchlar ijtimoiy xamkorlikda «akulalar» va «delfinlar»ga bo‘linishadi. Bu ikki yirik guruhning qoidalari shakllangan bo‘lib, quyidagichadir: 1) «akulalar» qoidasi: «Fakat foyda, xamma narsaga erishish mumkin», 2) «delfinlar» qoidasi: «Yaxshilikni qadrla, o‘g‘irlama». 1 Biroq, bunda ijtimoiy hamkorlik prinsipi muayyan qadriyatga qat’iy amal qilishni taqozo etardi. Shu sababli «akulalar» va «delfinlar» alaloqibatda mana bu oltin qoidaga amal qilishadi: «Agar biz to‘g‘ri bo‘lsak ikkalamiz ham yutamiz».2 Shu sababli tadbirkor kuchlarning ijtimoiy hamkorligi samara beradi.
Ma’lum bo‘ladiki, ijtimoiy hamkorlik prinsipi tomonlarga manfaat keltiradigan muayyan qoidalarga qat’iy amal qilishni taqozo etadi.
Milliy g‘oyamizning asosiy negizlaridan biri bo‘lgan ijtimoiy hamkorlik prinsipi jamiyatimiz ma’naviyatini yanada rivojlantirib borishda muhim axamiyatga ega. Bu prinsipning bu boradagi axamiyatini quyidagilarda ko‘rish mumkin:1) Shaxslarning o‘zaro munosabatini shakllantiradi; 2) Millat va ellatlarning hamkorligini ta’sis etadi; 3) tashkilotlarning o‘zaro manfaatli aloqalarini yuzaga keltiradi; 4) jamiyatda muvozanat va mo‘tadillikni saqlaydi; 5) Jamiyatning ma’naviy rivojlanib borishiga asos bo‘luvchi birodarlik ruhini tarkib toptiradi . Shu sababni ijtimoiy hamkorlik prinsipi hayotimiz uchun zaruriy omillaridan biridir.
1.Anderson R. , Shixirev P. “Akulы” i “Delfinы “ . Psixologiya i etika amerikanskogodelovogo
|
