Muammoga asoslangan ta’limda talabalarning roli
Bu jarayonda talabalar muammoning barcha jabhalari bo‘yicha
hamkorlikda ishlaydilar va eng yaxshi yechimni topadilar.
• Muammo va u taqdim etayotgan yechimlarni tahlil qiling. Muammoni turli
qismlarga ajrating. Muammoni o‘qish, muhokama qilish va o‘ylashda davom
eting.
• Muammo haqida ma’lumot berganlar ro‘yxatini tuzing. Sizning
hamkorlaringiz muammo haqida nima bilishadi? Ularning muammo bilan
bog‘liq tajribalari bormi? Jamoa a’zolaridan kutilayotgan natijalarni muhokama
qiling. Ularning kuchli va zaif tomonlari qanday? Muammoning mumkin
bo‘lgan yechimlarini yaratish uchun aqliy hujumi qoidalariga rioya qiling (ya’ni,
barcha javoblarni hukm qilmasdan qabul qiling).
• Muammoning bayonotini o‘z so‘zlaringiz bilan tuzing va avval muhokama
qilinganidek, jamoaning bilim va tajribasini, shuningdek, muammoni hal qilish
uchun yana nimalarni bilish kerakligini hisobga oling. Quyidagi bosqichlarni
amalga oshiring:
• Muammo bayoni bo‘yicha jamoa a’zolaridan rozilik oling;
• Muammo bayonini yozma shaklda qo‘ying;.
• O‘qituvchidan fikr-mulohazalarini so‘rang;
• Topilgan har qanday yangi o‘rganish yoki taqdim etilgan fikr-mulohazalar
asosida yozma bayonotni o‘zgartirishga xushyor bo‘ling;
68
• Mumkin bo‘lgan yechimlar ro‘yxatini yarating. Tegishli fikrlar, g‘oyalar va
asosli taxminlarni, shuningdek, sabablar va ularni hal qilishning mumkin bo‘lgan
usullarini qo‘shing. Keyin yechimlarni tartiblang va guruhingiz uchrashuv
muvaffaqiyati nuqtayi nazaridan eng yaxshi deb hisoblaydigan yechimni
tanlang;
• Aniq harakatlar bilan vaqt jadvalini belgilang;
• Aniqlangan muammolarni hal qilish uchun nimalarni bilish va nima qilish
kerakligini kiriting;
• Har xil harakat bosqichlarini birinchi o‘ringa qo‘ying;
• Muammoni hal qilish uchun jamoangiz yana nimalarni bilishi kerakligi
ro‘yxatini tuzing. O‘qituvchi qanday ma’lumot berishi mumkinligini ko‘rib
chiqing;
• Qanday manbalar yordam berishi mumkin (masalan, darsliklar, asosiy
hamda ikkinchi darajali manbalar, Internet);
• Guruh a’zolari uchun tadqiqot topshiriqlarini belgilang;
• Muammoni hal qilish bo‘yicha jamoaning hisobotini tashkil qiling (loyiha
shaklida bo‘lishi mumkin);
• Guruhingiz muammoning yechimini qanday taqdim etishini va tinglovchilar
kimlar ekanligini aniqlang (odatda, muammoga asoslangan ta’limda har bir
guruh o‘z yechimlarini jamoaviy taqdimot orqali boshqa talabalar sinfiga yoki
muammo bilan bog‘liq bo‘lganlarga taqdim etadi);
• O‘quv jarayoni ham, natijalarni ham yoritish kerak. Quyidagilarni qo‘shing:
muammo bayoni, savollar, to‘plangan ma’lumotlar, ma’lumotlar tahlili, yechim
(lar) sabablari yoki ma’lumotlar tahlilini aks ettiruvchi har qanday tavsiyalar;
69
Shuni ta’kidlash kerakki, muammoga asoslangan ta’limning maqsadi
jamoa ustida ishlagan xulosalar va ular uchun asosni taqdim etishdir. Shunday
qilib, quyidagilardan xabardor bo‘lish juda muhimdir:
• Yaxshi bayon qilingan muammo va xulosa;
• Muammoni hal qilishda guruh tomonidan amalga oshirilgan jarayon,
muhokama qilingan turli variantlar va foydalanilgan resurslar;
• Sizning yechimingizning qo‘llab-quvvatlovchi hujjatlar, asoslar orqali
auditoriyani ishontirish uchun.
• Bundan tashqari, auditoriyaning har qanday sharhlari va savollariga tayyor
bo‘ling. Kim javob berishini aniqlang va agar sizning jamoangiz javobni
bilmasa, buni tan oling va savolni keyinroq ko‘rib chiqishga tayyor bo‘ling.
• Butun jarayon davomida individual talaba yoki guruh harakatlari yetkazib
berishni ko‘rib chiqish muhimdir. Bu yerdan siz nimani o‘rganganingizni va
qanday yaxshilash mumkinligini aniqlashingiz mumkin. Talabalardan o‘rgangan
narsalarini boshqa vaziyatda, o‘z hayoti davomida yoki boshqa kurs loyihalarida
qanday qo‘llash mumkinligini so‘rash kerak.
Muammoli ta’limning asosiy vazifasi vazifasi faol bilish jarayoniga
undash va tafakkurda ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli
o‘qitish ijodiy faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi. Pedagogik
adabiyotlarda muammoli o‘qitishning turli ta’rif va tavsiflari bor. Muammoli
o‘qitishning mohiyati muammoli vaziyatni vujudga keltirish orqali yangi
bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishdan iborat. Adabiyot ta’limida muammoli
texnologiyalarning qo‘llanishi o‘quvchining erkin fikrlashi, badiiy asar mazmun
mohiyatini chuqur anglab yetishi, adabiy tushunchalarni, yozuvchi va uning
hayoti ijodiga bog‘liq jarayonlarni to‘liq o‘zlashtirishi uchun muhim ahamiyat
kasb etadi. Muammoli ta’lim texnologiyasi adabiyot ta’limida amaliy jihatdan
hali o‘z o‘zini to‘liq namoyon qilgani yo‘q. Bugungi kunda adabiyot ta’limida
70
muammoli texnologiyalarni qo‘llash borasidagi metodik ko‘rsatmalar nisbatan
kamdir.
Muаmmоli tа’lim dеyilgаndа, o‘qituvchi (pеdаgоg) rаhbаrligidа
muаmmоli vаziyat yuzаgа kеltirilib, mаzkur muаmmо o‘quvchi-tаlаbаlаrning
fаоl mustаqil fаоliyati nаtijаsidа bilim, ko‘nikmа vа mаlаkаlаrni ijоdiy
o‘zlаshtirish vа аqliy fаоliyatni rivоjlаntirishgа imkоn bеrаdigаn tа’lim
jаrаyonini tаshkil etish nаzаrdа tutilаdi. Muammoli vaziyatni hosil qilish uchun
o‘qituvchi, avvalo, o‘quv materialidan shunday vaziyatni topa olishi lozim.
Ma’lumki, har qanday savol muammo bo‘lib qolmaydi. Muammo ilmiy savol
bo‘lib, u bir necha asosli javoblarga egaligi bilan savoldan farqlanadi.
Muammoli ta’limning o‘ziga xos shakllaridan biri “Debat” usulidir.
38
Debatlar bu jamoaning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, bunda jamoaning har bir
a’zosi o‘zining burch va majburiyatlariga ega bo‘ladi, kim g‘alabaga erishganini
esa debat yakunida jamoalarning argumentlari, faktlari, favqulodda savollar va
ularga berilgan javoblar asosida hakamlar jamoasi yoki o‘qituvchi belgilab
beradi.
O‘quvchilar bilan debat o‘tkazganda 3 ta tamoyilga amal qilish kerak:
1. Debatlar ko‘p narsaga o‘rgatadi (Chunki debat o‘tkazishdan maqsad faqat
g‘alaba qozonish emas, balki asosiy maqsad debatlar yordamida yangi bilimlarni
egallashdir).
2. Jarayonga faol ishtirok va vijdonlilik majburiyati (Bu tamoyil debatning
o‘zagi bo‘lib, noto‘g‘ri argument keltirish va savollarga javob berishda mantiqan
noto‘g‘ri yo‘ldan ketishning oldini oladi) .
1.
38
Husanboyeva Q, Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi [Matn] /o‘quv qo‘llanma. T.: “Barkamol fayz
media” nashriyoti, 2018-yil. – 352 bet.
71
3. O‘zaro hurmatni saqlash (Debat ishtirokchilarining shaxsiga qasddan
teskari aloqaga kirishmaslik shart, o‘zga o‘quvchi tomonidan aytilgan nazariya
yoki fikrga qarshi chiqayotgan bo‘lsa, uning obro‘sini to‘kish maqsadga
muvofiq “Debat” usulidan foydalanish uchun, avvalo, haqiqiy debatga loyiq
muammo bo‘lishi lozim.
39
“Debat” da o‘rganilayotgan muammoning har ikkala
tomoni ham asosli bo‘lishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Rashod Nuri Guntekinning “ Choliqushi” romani 11-sinf adabiyot
darsligining 2-qismi jahon adabiyoti bo‘limining eng so‘nggida berilgan.
Avvalo, asarga o‘quvchilarni olib kirish va o‘quvchilarning fikrini darsga tortish
uchun asar voqealari va 11-sinf o‘quvchilarining o‘tish davrida ekanini hisobga
olib bir nechta savollar berib olishimiz mumkin. Biz bergan savollar aniq
faktlarga asoslangan emas, balki o‘quvchilar o‘z dunyoqarashlaridan kelib
chiqib javob beradigan savollar bo‘lishi kerak.
Ushbu savollar yuqorida aytganimizdek o‘quvchilarning fikrini jamlash va
mavzuga kirishdan avval asarni o‘qish uchun tayyorlovchi savollar hisoblanadi.
Shunga o‘xshash savollarni boshqa asarlarga mazmundan kelib chiqqan holda
tatbiq etish mumkin. Savollarga faqatgina o‘quvchilarning o‘zi emas, balki
hayotiy misollar bilan o‘quvchilarga o‘rnak sifatida o‘qituvchi ham javob bersa
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shunga o‘xshash savollarni berish orqali
o‘quvchilarni asarga qiziqtirib olish mumkin. Keyingi savollar esa asarni o‘qish
39
Husanboyeva Q, Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi [Matn] /o‘quv qo‘llanma. T.: “Barkamol fayz
media” nashriyoti, 2018-yil. – 352 bet.
1. Esdalik daftar tutish foydalimi?
2. Sizningcha insonlarga dardingizni aytish foydalimi yoki daftarga…?
72
jarayonida asarni qanchalik tushunilayotganligi, o‘quvchilarning asarni qay
darajada o‘zlashtirayotganini aniqlash uchun beriladi.
Bu savollar o‘quvchilarning asarni qay darajada tushunib borayotganlarini,
qahramonlar taqdirida yuz berayotgan muhim voqealarning sababi va uning
qanday oqibatlarga olib kelishini tushunishlari uchun beriladi. Savollar miqdorni
o‘qituvchining o‘zi belgilaydi. Ushbu savollar o‘quvchilarda individual tarzda
o‘z fikrini bildirish va fikrini himoya qilish ko‘nikmasini oshiradi.
Yuqorida berilgan savollar o‘quvchilarning asar haqidagi yakuniy
xulosalarini aniqlashga yordam beradi. Asarning o‘quvchilarga qay darajada
ta’sir etganini bilib olishimiz mumkin.
1. “Choliqushi” romanining asosiy mavzusi nima?
1. Feride kattalar kabi chidamlilikni dastlab qayerdan yoki kimdan
o‘rgandi?
2. Feridening hayotida muhim ro‘l o‘ynagan suhbat qaysi deb o‘ylaysiz?
1.Asardagi sizga yoqqan jumla yoki, fikrni yozing.
2.Asar qahramonlarining o‘rnida o‘zingizni tasavvur qila olasizmi
73
Bu savolga abadiy mavzular va ikkinchi darajali mavzular haqida ma’lumot
berishni ham qoʻshimcha qilish mumkin.
Asarning qiymatini oshiradigan uning mavzusiga bog‘liqdir. Asarda
insoniyat yaralganida to hozirgacha, bundan keyin ham o‘z qiymatini
yo‘qotmaydigan muhabbat mavzusi ko‘tarilganini o‘quvchilarga yetkazib bera
olish lozim.
2. Qanday qilib Farida “Choliqushi”ga aylandi? Bu savolga tarmoqlatib
bersa ham boʻladi: masalan, 1) Bu ismmi yoki laqab?; 2) Bu laqabni kim
aytgan?; 3) Buning ma’nosi nima?; 4) siz ham mahallada shunday bolallarni
koʻrganmisiz va hokazo...
Choliqushi ismmi yoki laqab?
Bu laqab kim tomonidan aytilgan?
“Choliqushi” ning manosi nima?
Siz ham mahallangizda “choliqushi”
ga o‘xshash bolalarni ko‘rganmisiz?
74
3. Faridani boshqalardan ajratib turadigan tabiatiga xos xususiyatlar
toʻgʻrisida fikringizni ayting. Bu savolga javobni qisqacha yozib berishlarini
soʻrash ham mumkin.
4. Asardagi Komron, Narimon, Mujgon obrazlariga tavsif bering.
Bu savolga jadval yordamida javob berishlarini soʻrash mumkin. Masalan:
Tavsiflar
B u kim?
Mubolagʻachi, ikkiyuzlamachi,
yolgʻonchi, oʻzgaruvchan, ayyor
Tortinchoq,
ishonuvchan,
irodasizroq,
Sodda,
ogʻir-vazmin,
fikr-
mulohazali, oqkoʻngil, mehribon
4. Turk adiblaridan yana kimlarni bilasiz? Bu savolga javob beradigan
oʻquvchiga “Idrok xaritasi” yordamida javob berishi mumkinligini taklif qilish
mumkin. Bunda turk va boshqa millat ijodkorlaridan yozib, ularni orasidan turk
adiblarini ajratib berishni soʻrash. Bunda barcha oʻquvchilarni qamrab olish
mumkin. Eng koʻp topgan besh yo, oʻn oʻquvchini ragʻbatlantirish mumkin. Bu
topshiriq o‘quvchilrning guruh bo‘lib ishlash ko‘nikmasini oshirishga qaratilgan
mashqlardan biri hisoblanadi. Bu topshiriqda mashxur turk adiblari bilan bir
qatorda o‘zbek va yana boshqa jahon adabiyotining yirik namoyondalari nomlar
ham keltirib o‘tilgan bo‘ladi. O‘quvchilar 11 yillik maktab ta’limi va mustaqil
badiiy asar o‘qish jarayonidagi to‘plagan bilimlariga asoslanib ijodkorlar ichidan
savol shartiga muvofiq kelganini ajratib oladilar. Bu topshiriq adibning hayoti
va ijodiga kirishdan avval o‘quvchilarning bilimlarini sinab olish va ularning
e’tiborini jalb qilish uchun foydalanamiz.
75
Jahon adiblari
Chexov
A.Lutfiy Qozonchi
Amine Sheniko‘g‘lu
Borxes
A.Kristi
M. Olaqosh
M.Ch. Oqtosh
Oybek
Yulis Fuchik
O‘rxon Pomuq
Maxtumquli
76
6. Roman voqealari qayerda sodir boʻladi? Bu savolni tanlash usulida
Berish ham mumkin: Musul, Karbalo, Zaynilar, Istanbul, Izmir, Anqara va
hokazo.
|
