Сигал Наталья ГермановнаСовремеиное состояние и тенденции развития инклюзивного

inklyuziv ta’lim tendentsiyasi ortib borayotganligidan xavotirga tushdilar, bunday 
munozaralani stimullashtirish uchun tahrir qilingan kitobni chop etishga qaror 
qildilar. 1-bobda imkoniyati cheklangan bolalar ta’limiga kirishga mas’uliyatli 
yondashuv ta’riflangan 
“mas’uliyatli kirish” haqidagi AQSH dagi Bonom va 
Shummlaming bir necha qo’shimcha fikrlarini aniqlashtirildi.
Keyinckalik Uomokning kirish haqidagi negativ sharhlariga javob tarzida shu 
mavzudagi kitob Kidman tahriri ostida chiqdi. Kitob Angliyadagi ijtimoiy ta ’lim 
sohasidagi ko’plab katta ilmiy xodimlar fikrlari jamlangan boblardan iborat, shu 
jumladan to’liq kirish tarafdolarining ham fikrlari berilganligi sababli fikrlarning 
keng spektri aks etgan. Kidman ham Uomok singari faylasuf bo’lib, maxsus pedagog 
emas. U kitobida dastlabki kirish haqidagi aniqlanganayrim fikrlarni ma’qullab 
oldingi qatorga chiqaradi. U to ’liq kirish tarafdorlari Salamanka -Alohida ta’lim 
ehtiyojlari haqidagi Bayonnoma kabi obro’li hujjatlardagi inklyuziv ta ’lim 
argumentlarini qiyalatib ko’rsatganlar degan xulosaga keldi. Bu barcha imkoniyati 
cheklangan bolalar ta’limiga tegishli bo’lgan hoyalami qo’llab-quwatlab turgan bir 
vaqtda, ko’plab imkoniyati cheklangan bolalar umumta’lim maktablarida ta’lim- 
tarbiya 
olayotganligidan 
darak 
beradi. 
Kidman 
hozirgi 
kunda 
ko’pgina 
mamlakatl«rda ta’lim bilan ta’minlashning real holati kabi imkoniyati cheklangan 
bolalami maxsus maktablardan umumta’lim maktablari maxsus sinflari orqali oddiy 
sinflarga jcylashtirish kontinuum variantlari tushunchasini o’z ichiga olgan “sekin- 
asta kirish” tarafdori sifatida chiqadi6.
Bu adabiyotga keyingi to’ldirilgan nashr Terzi tahriri ostidagi kitob bo’lib, bu 
asar ham Uomok broshyurasining nomida edi. Bu yangi nashrda Terzi kirish bobini 
taqdim etih unda birinchi navbatga savollami qo’yadi. 2-bobda inklyuziv ta’limning 
batafsil tahiili beriladi. 3-bobda esa Uomok yuqorida bayon etilgan qarashlami 
yanada kuchliroq 
aniqlashtirib Noridjga javob beradi. Masalan, imkoniyati 
cheklangan ayrim 
bolalar uchun 
maxsus 
maktablargaa 
ehtiyojlar saqlab 
qolinganligni u “dogmatik maxsus maktab, bunday maxsus xonaning yopilishi shart” 
deb, bayon qiladi. Tan olish kerakki, maxsus maktablar ayrim bolalar uchun eng 
yaxshisi yoti haqiqatda yagona variant.
O ’sha jildayoq Farrel inklyuziv ta’limni asoslashni hisobga olgan holda maxsus 
ta’lim haqiJagi tanqidiy fikrlar jamlangan kitobni chop ettirdi. U bayon etgan tanqidi 
ta’lim tizimida ko’mak beruvchi klassifikatsiya, autizm, baholash turlarini muammoli 
foydalanish 
intellektni 
test 
qilish, 
imkoniyati 
cheklangan 
bolalami 
markirovkdashning negativ asoratlari, maxsus ta’lim sohasida ajralib turuvchi 
pedagogika va o ’quv dasturi kabi maxsus bilimlari chegaralangan bazani o’z ichiga 
olgan maisus ta’limga yoilangan. O ’z ichiga ta’limning postmodemistik 
istiqbollariga bog’liq bo’lgan inson huquqlariga asoslangan ijtimoiy bunyodkorlikni 
olgan inklyuziv taiim ga tegishil bo’lgan masalalami kiritadi. U inklyuziv ta’limni 
asoslash ji&liy buzilgan va uning samarali ekanligini tasdiqlovchi empirik isbotlar 
yetarli emai, degan xulosaga keladi.
6Сигал Натахья ГермановнаСовременное состояние и тенденции развития инклюзивного
образованияза рубежом Диссертация ... д-ра пед. наук. — Санкт-Петербург,2016.
10

Kaufman va boshqalaming yaqindagi maxsus ta’lim borasidagi asosiy matnida 
kitobga zamonaviy muammolar haqidagi bobni kiritishni muhokama qiladilar. Ular 
kirish haqida falsafiy tomondan qarovchilar inson huquqlari nuqtai nazaridan 
qarashgan bo’lsa, kirishning ashaddiy tarafdorlari postmodemistik g ’oyalar tarafdori 
bo’lganlar ekanligini 
ko’rsatadilar. Ular imkoniyati cheklangan bolalar uchun 
bunday konkret joylashtirish akademik va ijtimoiy qobiliyatlarining o ’ta darajada 
ortib ketishi haqida ilmiy m a’lumotlar mavjud emasligiga qaramay, shuning uchun 
ham kirishish tezlashib bormoqda deb tahmin qiladilar. Ular asosiy xavotir 
talabalaming qaerda o ’qiyotganligi emas, talabalaming o ’qiyotganligida bo’lishi 
kerak deb taklif qiladilar. Biz Uomok bilan “kirish albatta bir tom ostida emas, balki 
ta’limning umumiy korxonasida jalb etilgan degan ma’noni bildirishi kerak” fikriga 
qo’shilamiz7.
Yuqorida nomi tilga olingan adabiyotda inklyuziv ta’limga kirish borasidagi bir 
necha muhim tartibsizliklar fakti ta’kidlab o’tilgan. Bu aniqlash (belgilanish), 
huquqlar, markirovka/identifikatsiya qilish, tengdoshlari, etiologiyasi, aralashish 
modellari, maqsadlar, o ’quv rejalari, aniqlik, moliyaviy jihatlari, vosita va maqsadlari 
shuningdek, isbotlami tadqiq qilish.
Birinchi navbatda kiritish deganda, Noridj, “aniqlash va foydalanish jiddiy 
muammoli”, deb ta’kidlaganidek nima tushunilishi borasida anglashilmovchilik 
(chigallik) mavjud.
K o’pgina manbalarda “inklyuziv ta’lim” deganda, ehtiyoji bo’lgan bolalar uchun 
maxsus maktablami saqlab qolgan holda umumta’lim maktablarida imkoniyati 
cheklangan bolalar ulushining oshib kctganligi fikri bilan oidinga o ’tib bormoqdalar. 
Bundan farqli ravishda, boshqa manbalar kiritish atamasini umumta’lim maktablari 
umumta’lim sinflarida individual terapiya kabi holatlardan vaqtinchalik chiqish 
holatini ta’riflash uchun foydalanmoqdalar.
Bu boradagi eng katta chigallik (tushunmovchilik) imkoniyati cheklangan 
bolalarga ta’lim berishda inklyuziv ta’limning ijtimoiy integratsiya bilan qo’shib 
yuborilganligidadir. Ijtimoiy integratsiya atamasi odatda inklyuziv jamiyatni 
ta’minlash maqsadida qo’llaniladi. Ta’lim sohasidagi ijtimoiy integratsiya ko’plab 
turli farqlar, qiyinchilik va ehtiyojlari bo’lgan bolalaming umumta’lim maktablariga 
jalb etilishiga tegishli. Bu imkoniyati cheklangan bolalarga inklyuziv ta’lim berishga 
nisbatan keng yo’nalishga ega bo’lib, lekin aksari holatlarda to ’liq jalb etilish (kirish) 
tarafdolari tomonidan keng qo’llaniladi. Bundan tashqari ko’p inklyuziv ta’lim 
tarafdorlari inklyuziv maktablami rivojlantirish maqsadidagi umumiy maktabni qayta 
tashkillashni o ’z ichiga olgan jalb etish jarayoni deb aytmoqdalar. Bu jarayonda oxir 
oqbat to ’liq jalb etilish nazarda tutiladi. SHuning uchun muhimi, jalb etilish (kiritish) 
so’zi ko’plab usullarda qo’llanilayotganligi sababli, atamaning har bir qo’llanilgan 
holatida nimani nazarda tutilayotganligi haqida aniq tasavvurga ega bo’lib, 
anglashilniovchilikdan qochish zarur. Masalan, ta’lim soxasida faoliyat yurituvchi 
ko’pchilik mutaxassislar o ’z ichiga ko’plab imkoniyati cheklangan bololarga ta’lim
7Сигал Наталья ГермановнаСовременное состояние и тенденции развития инклюзивного
образования за рубежом Диссертация ... д-ра пед. наук. — Санкт-Петербург,2016.
И

berish 
varifasini 
olgan 
inklyuziv 
maktab 
foydasiga, 
oddiy 
sinflarda 
tarbiyalana^otgan 
imkoniyati cheklangan bolalaming barchasini qamrab olishni 
nazarda tutidi. Bu kitobda imkoniyati cheklangan bolalarga oddiy maktablarda ta’lim 
berishga jaflb etish diqqat markazida ekanligi tushunarli bo’lishi uchun ’’Inklyuziv 
ta’lim” atanasi “Jalb etish” ga nisbatan yuqoriroq pog’onada qo’llaniladi8.
Tanqiliy tushunmovchiliklardan biri imkoniyati cheklangan bolalar xuquqlariga 
aloqador b t’lib, odatda asosiy inson xuquqlarida barcha bolalaming o’z tengdoshlari 
bilan ta’lim olishi “Jalb etish”ning muhim tomonidir. Bolalami biror bir sabab bilan 
ajratish inklyuziv ta’lim tarafdorlari tomonidan inson xuquqlarini paymol qilish 
xisoblanadi Shunga qaramasdan bu yerda ikki asosiy tushunmovchilik mavjud. 
Avvaio insttn xuquqlari va m a’naviy xuquqlar o’rtasida anglashilmovchilik mavjud. 
Kimnidir iison xuquqlariga ega b o ’lishi bu ular uchun majburiyat yoki ma’naviy 
jixatdan analga oshirish to’g’riligini anglatmaydi. SHu tarzda inson xuqulari 
imkoniyati cheklangan bolalaming tengdoshlari bilan ta’lim olishiga imkoniyat bersa 
xam ayrin bolalar uchun bu m a’naviy jixatdan 
mumkin emas.Uomok 
ta’kidlagariidek “ jamiyatda o’zini yaxshi tomondan ko’rsata olish nimayu, 
shuningdekmening xuquqim nima ... maktab bolasidan yaxshirog’i yo’q ”
Huquqkr borasidagi tushunmovchiliklaming ikkinchi yo’nalishi afzalliklarga 
tegishli. SHuningdek bolalar extiyojlariga muvofiq tarzda ta’lim olish xuquqiga ega 
“qolgan xaiuna bolalar o ’qiyotgan muxitda o ’qish ulaming huquqi emas, biz ximoya 
qilishimiz kerakligini bilish bu ulaming xuquqi ” , ya’ni bolalaming aniq 
extiyojlariga javob beruvchi muvofiq ta’lim olish xuquqi o ’z tengdoshlari bilan 
birgalikda 6 ’lim olish xuquqidan ko’ra muximroq xisoblanadi. SHu tarzda ma’naviy 
xuquq jixatdan barcha bolalami umumta’lim maktablariga jalb etish mumkin emas, 
bu ayrim bdalaming o ’z extiyojlariga mos keluvchi ta’lim olomasliklarini bildiradi.
Inklyuav ta’lim tarafdorlari maxsus ta’limdagi ta’limning individual rejalarini 
belgilash vi yaratish kabi ayrim metodlardan chetga chiqishni afzal deb bilishadi. 
Inklyuziv ttrafdorlariga muvofiq imkoniyati cheklangan bolalami ajratish (belgilash) 
ulami taxqrlangan xisoblab bunday xolatga yo’l qo’ymaslik zarur. Bu xolatda ikki 
yoqlama miammo kelib chiqadi9. Agar imkoniyati cheklangan bolalar idientifikatsiya 
qilinsa ulaida salbiy ajratish yoki tam g’a xavfi paydo bo’lmoqda. Ayni paytda agar 
ular aniqlaimasa ulaming alohida extiyojlari inobatga olinishi yoki olinmasligi xavfi 
paydo bo’ltdi. Bu tushinmovchilik Noridj farqlari “dilemmasi” sifatida tilga olinadi. 
SHunga qiramay bu muammo chigal fikrlar maxsuli xisoblanadi. imkoniyati 
cheklangan bolalar rasmiy jixatdan shu gumxda aniqlanmagan bo’lsa ham ular jalb 
qiluvchi bdgilari bilan boshqa bolalar va o’qituvchilardan ajralib turadi. SHunday 
qilib, ulami ajratib belgilash shart emasligi identifikatsiya natijasi bo’lib, lekin ayrim

Download 39,59 Mb.