xolatlarda imkoniyati cheklangan bolalami boshqalardan
ajratish uchun belgilash
lozim. Bu belgilanish bolalarga zarur bo’lgan ta’limni olishlariga xalaqit beradi.
Yana bir muammo "xamkasb” atamasini qo’llash bilan bog’liq. Inklyuziv
ta’limning taklif etilayotgan belgilaridan biri bu imkoniyati cheklangan bolalaming
oddiy sinflarda tcngdoshlari bilan birgalikda ta’lim olishidir.
Uornikning
ta’kidlashicha, “jalb etilish bu geografik jixatdan qaerdaligida emas balki, sizning
qaerda xis etib qacrga mansubligingizda”. Imkoniyati cheklangan bolalar o ’z
qiziqishlariga o ’xshash “xamkasb” bolalar bilan o ’zlarini qulayroq xis etadilar. Bu
ulaming xronologik yosh davridagi tengdoshlaridan ko’ra o’ziga xos umumiy
qiziqish va qobiliyatlari bo’lgan “xamkasb” lari bilan bo’lish muximdir. SHuning
uchun “o’z tengndoshlari bilan birga” ta’lim olgan bunday bolalar uchun o ’xshash
imkoniyati cheklangan bolalar bilan birga bo’lish yoki ta ’lim olishini anglatadi.
SHunigdek imkoniyati cheklangan bolalar uchun ta’limiy
xamjamiyatga kirish va
tegishlilik xissi ularni oddiy sinfdan ko’ra resurslar xonasi, maxsus sinf yoki maxsus
maktablarga joylashtirish natijasida xosil qilinadi.
Inklyuzik ta’lim bilan bog’liq muammo bu imkoniyati cheklangan va aloxida
talimga muxtojlikning etiologiyasini nazariyasiga tegishli. Taxminan 40 yil oldin
bolalami o ’zlariga tegishli bo’lgan to ’liq fiziologik yoki psixologik qiyinchiliklar
natijasi imkoniyati cheklangan!ikka olib kelgan. Vaqt o ’tishi bilan bolaning
rivojlanishi va shakllanishiga ko’plab ijtimoiy va ekologik omillar ta’sirini anglash
ortib bordi. SHunga qaramay ayrim inklyuziv ta’lim tarafdorlari
bu ijtimoiy istiqbolni
chegarasigacha borib imkoniyati cheklangan bolalar to’laligicha ijtimoiy jixatdan
tarkib topadi, deb taxrnin qildilar Uomok va Noridj xam bolalar ta’limining
buzilishiga yuqoridagilaming ta’sirini inkor qilish qiyindeb xisoblaydilar. Ulaming
fikricha imkoniyati cheklangan bolalar etiologiyasida fiziologik, psixologik
shuningdek ijtimoiy omillar rolini tan olish muxim,0.(Terzi 2010).
Bu bir necha sabablar bilan chigal va noaniq tur bo’lib, ta ’lim soxasidagi maxsus
tadbirlar tibbiy, psixologik va bir qator boshqa davolanuvchi modellar ta’siri
ostida
bo’lgan. Farellaning(2010)izohlashicha “maxsus ta’lim bilimlar bazasi o ’z ichiga
muvofiq tadqiqotlar va aniq ma’lumotlarga asoslangan amaliyot metodlari bilan
toidirilgan keng doiradagi fanlar ” ni o ’z ichiga oladi. llmiy asoslanagan amaliyotga
bunday urg’u berilishi maxsus ta’limning muxim yo’nalishi xisoblanadi.Barchaga
m a’lum bo’lgan soddalashtirilgan aloqa, Irlen linzalari va Doman-Delasato dasturi
kabilami o ’z ichigan namunalar faqatgina samarasiz bo’lib qolmay balki imkoniyati
cheklangan bolalar va ulaming oila a’zolari uchun butunlay xavfli.
Uning tarafdorlari
bu uchala namunani kiritish mustaxkam nazariy bazani o ’matmastan turib uning
samaradorligini aniqlash maqsadida o ’tkaziladigan
tadqiqot olib borishni
yoqlamayapti.
Terzining qayd etishicha, inklyuziv ta’lim
muainmosiga ta’sir ta'lim
maqsadlariga ham tegishli. Bu muammo barcha bolalarga asosan imkoniyati
cheklangan bolalaruchun muhim. So’nggi yillarda kuzatilishicha ta’limning muhim
‘“Сигал Наталья Германовна Современное состояние и тенденции развития инклюзивного
образования за рубежом Диссертация ... д-ра пед. наук. — Санкт-Петербург,2016.
13
maqsadi sifatida o ’zlashtirishga aloxida etibor berilmoqda. Ko’plab davlatlar
ko’maklari diqqat-e’tiborlarini
akadcmik
standartlami
yaxshilashga
ayniqsa
savodxonlik va arifmetika soxalariga, shuningdek turli uslublar bilan baxolashning
milliy dasturi va milliy tartibini belgilashga qaratdilar. Bu esa ta’limning kengroq
maqsadlari. ya’ni hayotiy ko’nikmalar, ijtimoiy malakalar, muloqot malakalari va
mustaqil xayot malakalarini rivojlantirish kabilar bilan shug’ullanuvchi kishilami
chalg’itadi".
Umuta’lim maktablaridagi imkoniyati cheklangan bolalaming ta’lim
maqsadlari
soxasidagi yuqori akadcmik standartlar natijalariga erishishi zaruriyati ko’plab
bunday bolalar uchun muvofiq emas. Imkoniyati cheklangan bolalar ta’limi uchun
asosiy maqsad ular yashayotgan jamoada xamkorlikdagi qulaylik va mustaqillikning
ta’sir etishidir. Salamanka bayonotida aytilishicha “Maktablarkatta xayot uchun talab
etiladigan ijtimoiy va muloqot talablariga javob beruvchi ta’lim ko’nikmalarini taklif
etib, bolalarga iqtisodiy faol bo’lishlariga ko’mak berishi va kundalik xayotda zarur
bo’ladigan ko’nikmalar bilan ta’minlashiga yordam berishi kerak” (Yunesko 1994).
Muammolardan yana biri imkoniyati cheklangan bolalar uchun o ’quv
dasturlarining maqsadga muvoqiqligidagi tushunmovchiliklar. Angliyada birinchi
marta o ’quv dasturi amalga oshirilganda imkoniyati cheklangan bolalar soxasidagi
nufuzli kishilar va tashkilotlar xukumatning shu o’quv
dasturida imkon darajasida
imkoniyati cheklangan bolalami kiritish takiifini qo’llab-quvvatladilar. Bu oldinga
olg’a qadam bo’lib barcha imkoniyati cheklangan bolalaming shu dasturga xaqli
ekanliklarini namoyon qildi. Aslida bu ko’plab imkoniyati cheklangan bolalar uchun
shunchaki bo’lib, masalan. ilgari ko’rishida jiddiy nuqsoni bo’lgan shaxslar uchun
ilmiy fanlami o ’rganishdan maxrum qilgan. SHunga qaramay ta’lim olishi va xulqida
qiyinchiligi bo’lgan ko’plab imkoniyati cheklangan bolalar uchun orqaga bir qadam
edi. (Terzi 2010)
Milliy dasturlar ular bilan bog’liq milliy baxolash
va uning natijasida
maktablardigi akademik yutuqlar o ’quv dasturidagi boshqa yo’nalishlar ya’ni
shaxsiy, ijtimoiy vakasbiy ta’lim kabilardan yuqori ekanligi ta’kidladi. Butun o ’quv
yili davomida o ’quv dasturi sifatida milliy o ’quv rejaga ega bo’lib, ta’lim berish
jarayonida la’lim olishda muayyan va murakkab qiyinchiliklarga ega bolalar uchun
to’g ’ri kelmaydi chunki bolalaming diqqatlarini o ’quv dasturiga to’plash
imkoniyatidanmaxrum qiladi, bola orqada qolmaslik uchun bor kuchini extiyojlarga
mos xolda sarflaydi, natijada maktabdan hafsalasi soviydi. SHu tariqa ko’plab bolalar
uchun mos kelmaydigan o ’quv rejasiga jalb etilish xissiyot va xulqidagi
qiynchiliklami rivojlanishiga bevosita asos bo'ladi yoki mavjud muammolami
chuqurlashtirib buzg’unchilikka olib keladi, oxir-oqibat
ayrimlarining maktabdan
chetlanishiga sabab bo'ladi. Farrelaning(2010) ta’kidlashicha asosiy aholi uchun
ishlab chiqilgan milliy o’quv rejasi tarkibida boim agan imkoniyati cheklangan
