6. 1- jadval
Avtomobillarda ishlatiladigan plastik surkov moylarining
asosiy turlarining tavsifi
Moy
Rangi
Konsistent
-
lik klassi
Tavsiya etilgan ish
har
orati, °C
Kolloid
turg‘unligi
Bug‘lanuv
-
chanligi
Suv ta’
siriga
chidamliligi
Moylash xususiyati
O‘zar
o
almashi
-
nuvchisi
Solidol C
Och sariq
r a n g d a n
to‘q jigar-
ranggacha
2
–20–65
5
3
4
3
Litol–24
Press-
solidol
Och sariq
r a n g d a n
to‘q jigar-
ranggacha
1
–30–50
4
3
4
3
Fiol–1
Grafitli
Kumush-
simon yal-
tiraydigan
qora rang
2
–20–60
5
4
3
4
ЛСС–15
ШРУС–4
ЦИАТИМ–
2001
Sariq rang-
dan och
jigarrang-
gacha
2
–60–90
1
2
3
4
Fiol–1
1–13
Och sa-
riqdan to‘q
sariqqacha
3 –20–100
2
3
1
3
Litol–24
Litol–24
Jigarrang
3 –40–120
4
4
4
3
ЛСС–15
165
6. 1- jadvalning davomi
Fiol–1
Jigarrang
1 –40–120
2
3
4
3
Litol–24
ЛСС–15
Oq
2 –40–130 3
4
4
3
Litol–24
ШРБ–4
Jigarrang-
dan to‘q
jigarrang-
gacha
2 –40–130
4
4
4
4 ШРУС–4
Litol–24
ШРУС–4
Kumush-
simon yal-
tiraydigan
qora rang
2 –40–120
4
4
5
5 ШРУС–4
Litol–24
ВТВ–1
Oq
2
–40–40
5
3
5
2
ЛСС–15
Uniol–1
Jigarrang
2 –30–150
5
5
4
4
ШРБ–4
ШРУ–4
№158
Ko‘k
2 –30–100
3
5
2
3 ШРУС–4
So‘nggi yillarda xorijiy mamlakatlarning bir qator firmalari to-
monidan ishlab chiqarilayotgan plastik surkov moylaridan respub-
likamizdagi avtomobil xo‘jaliklarida foydalanilmoqda. Shuning
uchun asosiy plastik surkov moylarini xorijiy firmalar tomonidan
ishlab chiqarilgan moylar bilan o‘zaro almashinishini belgilash
ham muhim (6. 2- jadval).
6. 2- jadval
Mamlakatimizda va xorijda ishlab chiqariladigan plastik surkov
moylarining ozaro almashinishi
Mam-
lakatimizda
ishlab chiqari-
ladigan moylar
Xorijiy firmalar tomonidan ishlab chiqariladigan moylar
Shell
Mobil
BP
Esso
Solidol C
Uneda 2, 3
Lirona 3
Mobilgrease
AA №2,
Greasrex D60
Energrease
C2, C3; En-
ergrease GP2,
GP3
Chassis XX,
Cazar K2
Press-solidol
Uneda 1,
Retinax С
Mobilgrease
AA №1
Energrease C1,
CA Chassis
L, H,
Cazar K1
166
6. 2- jadvalning davomi
Grafitli УСса
Barbatia
2, 3, 4
Graphited № 3
Energrease
C2G, C36
Van Estan 2
ЦИАТИМ–201 Aeroshell,
Grease 6
Mobilgrease
BRB Zero
–
Beacon 325
1–13. ЯНЗ–2
Nerita 2, 3
Retinax H
Mobilgrease
BRB № 3
Energrease №
2, № 3
Andok M275,
Andok В
Litol–24
Retinax A,
Alvania 3,
R3
Mobilgrease 22
Mobilgrease
BRB
Energrease L2,
Multipurpose
Beacon 3,
Unirex 3
Fiol–1
Alvania 1
Mobilux 1
Energrease L2 Multi-Purpose
Plastik surkov moylarini pasport ma’lumotlari bo‘yicha eksplu-
atatsion baholash ham xuddi suyuq moylarni baholash kabi amal-
ga oshiriladi. Baholash bo‘yicha xulosada moyning maksimal ish
harorati va ishqalanuvchi tarmoqlardagi moyning ruxsat etilgan
qizish harorati aniqlanadi va moyga suv ta’siri baholanadi.
Nazorat savollari:
1. Qanday moylar plastik surkov moylari deyiladi?
2. Plastik surkov moylarining tarkibiga nimalar kiradi?
3. Surkov moylari qanday tarmoqlarda ishlatiladi?
4. Plastik surkov moylarining qanday turlarini bilasiz?
5. Moyning mexanik xususiyati qanday ko‘rsatkichlar asosida bahol-
anadi?
6. Plastik surkov moylari qanday sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishi
lozim?
7. Moy penetratsiyasi deganda nimani tushunasiz va u qanday aniqla-
nadi?
8. Moyning tomchilab tushish harorati qanday aniqlanadi?
167
VII BOB. AVTOMOBIL UCHUN MAXSUS
SUYUQLIKLAR
Avtomobillarda quyidagi maxsus suyuqliklar ishlatiladi: past
haroratda muzlaydigan sovituvchi suyuqliklar; tormoz, amortizator
suyuqliklari; ko‘tarish mexanizmlari suyuqliklari va boshqalar.
7. 1. Dvigatellarning sovitish tizimlarida ishlatiladigan
suyuqliklar va ularga qo‘yiladigan talablar
Dvigatelning ish jarayonida yonish kamerasi va silindr devorlari
orqali issiqlik tarqalishi tufayli, shuningdek, ishqalanishni yengish-
ga sarflanuvchi energiyaning issiqlikka aylanishi hisobiga u nin g
detallari qiziydi. Dvigatelning turi va vazifasiga, shuningdek,
unin g ish rejimiga qarab, sovitish tizimi yonilg‘i yonganida ajra-
lib chiqadigan issiqlikning 15–35 foizini olib ketadi. Sovitiladigan
detallardan olingan issiqlik, asosan, tizimdagi sovituvchi suyuqlik
vositasida atrof muhitga chiqarib yuboriladi.
Dvigatel detallari haroratining eng maqbul darajadan yuqorila
shishi silindrlarning yangi zaryad bilan massa bo‘yicha to‘lishini
kamaytirishga, moy qatlamining ko‘tarib turuvchanligining pa-
sayishiga, chegaraviy ishqalanish paydo bo‘lish ehtimolining or-
tishiga, ish vaqtida moyning moylash xususiyatlarining barvaqt
yo‘qolishiga, uning kuyindiga aylanib isrof bo‘lishiga, konstruktiv
tirqishlar va tarmoqlardagi detallarning o‘rnatilishi buzilishiga olib
keladi. Porshenlarning issiqlik ta’sirida shikastlanishi, klapan va
forsunkalarning o‘ta qizib ketishi, porshen halqalarining kuyishi va
boshqa jiddiy nosozliklar paydo bo‘lish ehtimoli ortadi.
Dvigatelning o‘ta sovib ketishi esa issiqlikning devorga o‘tib is-
rof bo‘lishiga va yonilg‘i tejamkorligi yomonlashuviga, moyning
qovushoqligi ortishiga, binobarin, ishqalanishdagi isroflar ko‘payi
shiga sabab bo‘ladi. Benzinda ishlaydigan dvigatellarning o‘ta so-
168
vib ketishi natijasida yonilg‘i bug‘lari suyuqlikka aylanishi tufay-
li aralashmaning tarkibi o‘zgaradi, moyning sifati yomonlashadi,
porshen va halqalarning moylanishi buziladi, dizellarda esa ular-
ning «qattiq» ishlashi kuchayadi.
Ichki yonuv dvigatellari havo bilan yoki ko‘pincha suyuqlik bi-
lan sovitiladi. Havo oqimi yordamida sovitishda issiqlik qizigan
detallardan havo oqimi ta’sirida atmosferaga tarqaladi, suyuqlik
yordamida sovitishda esa ortiqcha issiqlik avval detallarni yuvib
o‘tuvchi suyuqlikka, so‘ngra atrof muhitga uzatiladi. Dvigatel ish-
layotganida sovituvchi suyuqlik harorati 85–95°C (ba’zan 105–
110°C)ga yetadi.
Suyuqlik bilan sovitish tizimi havo bilan sovitish tizimiga nis-
batan quyidagi afzalliklarga ega:
– eng qizigan joylarni samaraliroq sovitadi;
– suyuqlikning issiqlik sig‘imi kattaroq bo‘lganida, turli ish sha-
roitlarida va o‘zgaruvchan rejimlarda dvigatelning issiqlik holati
barqaror bo‘lishini ta’minlaydi;
– atrof muhit havosining harorati past bo‘lganida, suyuqlik isi-
tilishi tufayli dvigatelni ishga tushirilishi ancha ishonchli bo‘ladi;
– tizim agregatlarini yurgizishga ko‘proq quvvat sarf bo‘ladi va
tizim agregatlarining ish jarayonidagi shovqinlilik darajasi pastroq
bo‘ladi;
– nominal rejimda silindrlarni to‘ldirish koeffitsiyenti yuqoriroq
va o‘rtacha samarali quvvat qiymati hamda litrli quvvat kattaroq
bo‘ladi.
Sovitish tizimining ishonchli ishlashi ularda ishlatiladigan
suyuqlikning fizikaviykimyoviy xossalariga bog‘liq. Sovituvchi
suyuqliklar quyidagi talablarga javob berishi kerak: yuqori qay-
nash harorati (sovitish tizimidagi eng yuqori haroratdan 15–20°C
yuqori bo‘lishi) va issiqlik sig‘imiga ega bo‘lishi; muzlash harorati
tashqi havoning eng past haroratidan (kamida 5–10°C) past bo‘li-
shi kerak; ular sovitish tizimida sovish tezligini pasaytiradigan va
sovituvchi suyuqlikning tizim bo‘ylab aylanishini buzadigan turli
qatlamlar (quyqalar, cho‘kindilar) hosil qilmasligi, ko‘pirmasligi,
169
shuningdek, metall detallarni zanglatmasligi, qistirmalarni yemir-
masligi lozim; suyuqlikning kengayish koeffitsiyenti mumkin qa-
dar kichik bo‘lishi lozim; shuningdek, sovitish suyuqliklari arzon,
yetarli, yong‘in chiqish jihatidan xavfsiz bo‘lishi va xizmat ko‘rsa-
tuvchi shaxslar salomatligiga zarar yetkazmasligi zarur.
Yuqoridagi talablarga to‘la javob bermasa ham dvigatelning
sovitish tizimida suvdan keng foydalaniladi. Chunki u issiqlikni
yaxshi o‘tkazadi, issiqlik sig‘imi katta, qovushoqligi past hamda
ishlatishga qulay.
7. 2. Suvni sovituvchi suyuqlik sifatida ishlatish
Suyuqlik bilan sovitiladigan tizimlarda suvdan keng foydala-
niladi, chunki u boshqa suyuqliklarga nisbatan bir qator afzalliklar-
ga ega: hamma yerda topiladi, arzon, zaharli emas, yong‘in jihatidan
xavfsiz, issiqlik sig‘imi katta (4,224 kJ/kg. °C), qovushoqligi past
(υ
20
= 1 mm
2
/s). Shu bilan bir qatorda, u ba’zi kamchiliklarga ham
bor. Bulardan eng asosiysi – qaynash haroratining pastligi (sovitish
tizimidagi bosim 0,11–0,12 MPa bo‘lganida 105–108°C)dir.
Suvning xossalari ko‘p jihatdan uning qayerdan paydo bo‘lishi-
ga bog‘liq. Masalan, yog‘in suvlari (yomg‘ir, qor)da erigan tuzlar
va organik birikmalar deyarli bo‘lmaydi. Oqar suvlar keng tarqal-
gan. Bu suvlarning tarkibida suv havzasi joylashgan va u o‘tadigan
yerdagi tuproq va jinslarga qarab, turli miqdorda erigan tuz hamda
organik birikmalar bo‘ladi. Daryo, ko‘l, hovuz va buloq suvlari,
ya’ni chuchuk suvlarda mineral va organik birikmalarning ta’mi
bilinmaydi. Dengiz sho‘r suv havzasi bo‘lib, ularda suvda erigan
turli xil moddalar ko‘p miqdorda bo‘ladi, ta’mi sho‘r-taxir. Ularni
dastlabki ishlovdan o‘tkazmasdan turib ishlatish mumkin emas.
Oqova suvlardan tashqari, ishlab chiqarish va maishiy ehtiyojlar
uchun yer osti suvlari yoki sizot suvlardan ham keng foydalaniladi.
Sizot suvlari ko‘pincha rangsiz, ko‘rinishi juda tiniq bo‘lib, ular-
170
ning tarkibida ko‘p miqdorda erigan tuzlar bo‘ladi. Shuning uchun
ulardan sovitish tizimida foydalanish maqsadga muvofiq emas.
Tabiiy suvlarning sifati ularning tarkibidagi erimagan modda-
lar, kolloid zarralar yoki erigan aralashmalar tarkibi va miqdoriga
bog‘liq. Suvlar erimagan mexanik aralashmalardan tindirish yoki
filtrlash yo‘li bilan tozalanadi. Agar shundan keyin ham suv xiraligi-
cha qolsa, unda juda mayda zarralar qolgan bo‘ladi. Bunday suvni
tozalash uchun ularga turli xil moddalar – koagulatorlar qo‘shiladi
(masalan, temir (III)-xlorid, aluminiy sulfat). Bu moddalar ta’sirida
suvdagi zarralar o‘zaro birikib yiriklashadi. Yiriklashgan zarralar suv
tindirilganida osongina cho‘kadi, filtrlanganida ushlanib qoladi.
Dvigatel ishlayotganida, yuqori harorat ta’sirida suvdan tuzlar
ajralib, dvigatel g‘ilofining va sovitish tizimidagi boshqa tarkibiy
qismlarning devoriga o‘tirib quyqa hosil qiladi. Quyqalar sovitish
tizimi kanallari teshigining kichrayishiga sabab bo‘ladi. Quyqalar-
ning issiqlik o‘tkazuvchanligi metallarga nisbatan bir necha barobar
kam bo‘lganligi uchun sovitish tizimiga issiqlik o‘tishini kamayti-
radi va bu bilan devorlarning harorati ko‘tarilishiga, detal va tar-
moqlarning issiqlikdan zo‘riqishi kuchayishiga, issiqlikning atrof
muhitga tarqalishi buzilishiga va suyuqlikning tizimda aylanishini
qiyinlashuviga sabab bo‘ladi. Bularning hammasi dvigatelning ish
ko‘rsatkichlari va moylash rejimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Quyqa
qatlami qanchalik qalin, zich va qattiq bo‘lsa, issiqlik almashini-
shi shuncha yomon, yonilg‘i va moylash materiallari sarfi shuncha
ko‘p bo‘ladi. Quyqa qalinligi 5 mm gacha yetishi va undan ham or-
tishi mumkin. Bunda quyqaning issiqlik o‘tkazuvchanligi yomon-
lashishishi hisobiga dvigatelning issiqlik rejimi buziladi. Natijada
yonilg‘i sarfi (25–30 foizgacha), moy sarfi (30–40 foizgacha) ortadi
va dvigatel quvvati (20–25 foizgacha) pasayadi.
Suvning qattiqligi tarkibidagi kalsiy va magniy ionlari miqdori
bilan aniqlanadi. Suvning umumiy, karbonatli (vaqtinchalik) va
nokarbonat (doimiy) qattiqliklari farqlanadi.
Suvning umumiy qattiqligi deganda, undagi kalsiy va magniy
ionlarining umumiy miqdori tushuniladi. Umumiy qattiqlik bir litr
171
suvga to‘g‘ri keladigan kalsiy (Ca
++
) va magniy (Mg
+4
) ionlari ning
milligramm ekvivalentlar (mg. ekv/l) miqdori bilan o‘lchanadi.
1 mg. ekv/l – bir litr suvdagi 20,04 mg kalsiy (Ca
++
) yoki 12,16 mg
magniy (Mg
+I
) ioniga to‘g‘ri keladi.
Suvning vaqtinchalik qattiqligi uni tarkibidagi erigan nordon
karbonat tuzlari Ca(HCO
3
)
2
va Mg(HCO
3
)
2
miqdori bilan baho-
lanadi. Bu tuzlar 80–85°C dan yuqori haroratlarda parchalanadi va
kalsiy karbonat CaCo
3
, magniy gidroksidi Mg(OH)
2
cho‘kmalari,
nordon karbonat gazi va suv hosil qiladi. Shuning uchun karbonatli
qattiqlik vaqtinchalik qattiqlik deyiladi.
Suvning doimiy qattiqligi uning tarkibidagi kalsiy va magniy
qoldiq tuzlari (xlorid tuzlari CaCl, MgCl
2
; sulfat tuzlari CaSO
4
,
MgSO
4
; silikat tuzlari CaSiO
3
, MgSiO
3
va nitratlar) miqdori bilan
baholanadi. Suv qaynatilganida, bu tuzlar erib, cho‘kma hosil qil-
maydi, shuning uchun nokarbonat qattiqlik suvning doimiy qat
tiqligi deyiladi.
Qattiqligiga binoan suvlar 3 guruhga ajratiladi: suv tarkibi-
da 3 mg. ekv/l gacha miqdorda tuzlar bo‘lsa, u yumshoq suv hi-
soblanadi va uni sovitish tizimida ishlatish mumkin. Tarkibida
3–6 mg. ekv/l miqdorda tuz bo‘lgan suv o‘rtacha qattiqlikdagi,
6 mg. ekv/l dan ortiq miqdorda tuzlar bo‘lgan suv esa qattiq suv
hisoblanadi.
Dvigatellarni sovitishda sovituvchi suyuqlik sifatida yumshoq
suvdan foydalanish maqsadga muvofiq, chunki yumshoq suvdan
foydalanilganida quyqa hosil bo‘lmaydi. O‘rtacha qattiqlikdagi
suvdan foydalanilganida esa tizim hosil bo‘ladigan quyqalardan
tozalab turilishi lozim. Tozalash yiliga kamida 2 marta amalga
oshi rilishi lozim. Qattiq suvlarni yumshatmasdan sovitish tizimiga
quyish tavsiya etilmaydi.
Dvigatellarning cho‘yan va po‘lat detallarini zanglatishi ham
suvning asosiy kamchiliklaridan biridir. Suvni sovituvchi suyuqlik
sifatida ishlatishdagi asosiy noqulaylik uning muzlash harorati ning
nisbatan yuqoriligidir (0°C). Shu bilan birga, dvigatel havoning
172
harorati manfiy bo‘lgan tabiiy sharoitda ishlaganida, sovitish tizimi-
dagi suv muzlashi mumkin. Ma’lumki, muzning zichligi suvnikiga
qaraganda kichikroq bo‘ladi va shu sababli u suvga nisbatan taxmi-
nan 10 foiz kattaroq hajmni egallaydi (7. 1- rasm). Buning oqibati-
da muz metall detallar (silindrlar blokining kallaklari, radiator)ning
shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Bu holat manfiy haroratlarda
dvigatellarni ishlatishni qiyinlashtiradi, shuning uchun qish faslida
muzlash harorati past bo‘lgan maxsus sovituvchi suyuqliklar (anti-
frizlar)dan foydalanish zarur.
7. 1- rasm. Suv solishtirma hajmining (V) haroratga
|
