UzDEU engil avtomobillari sovutish tizimiga TXK
TIKO va DOMAS rusumli avtomobillarda sovutish tizimiga TXKda tizimdagi sovutish
suyuqligining sathi tekshiriladi (dvigatelning sovuq holatida), uning sathi "FULL" va "LOW"
belgilarining oralig’ida bo’lishi zarur. Agar sath "LOW" belgisidan pastda bo’lsa, suyuqlik sathi
me’yoriga keltiriladi.
NEKSIYa va ESPERO avtomobillarida suyuqlik sathi "COLD" belgisidan yuqorida bo’lishi
kerak.
Sovutish tizimidagi suyuqlik dvigatelni me’yoriy issiqlik rejimida ushlab turadi va
zanglashni oldini oladi. Shuning uchun suyuqlik sathi pasaygan taqdirda mutlaqo suv quyish
mumkin emas. Tizimdagi suyuqlik 2 yilda almashtirib turiladi.
Sovutish tizimi bo’yicha ta’mirlash ishlari diagnostika natijalariga ko’ra bajariladi.
3. Moylash tizimida uchraydigan nosozliklar, ularning alomatlari va kelib chiqish sabablari.
Ish jarayonida dvigatel karteridagi moy sathi kamayib, sifati o’zgaradi. Bular dvigatelning
buzilishiga va boshqa nosozliklarni keltirib chiqarishga olib keladi. Dvigatelning ishlash jarayonida
moy sifati yomonlashishiga sabab, uni metall zarrachalari, oksidlanishi va yonilg’i qo’shilib
ifloslanishidandir. Shuningdek, moyga yaxshi moylanish sifatini beruvchi qo’shimchalarning moy
tarkibida miqdorini kamayib borishi, moy sifatini pasaytiradi. Mexanik aralashma, qo’shimchalar
metall zarrachalaridan iborat bo’lib, bular ikki ishqalanuvchi sirt sirpanishidan hosil bo’ladi.
Mineral aralashma (qum, chang) lar, havo bilan (dvigatel) moyiga qo’shilib, moyning moylash
xossasini kamaytiradi. Moy tarkibida, mexanik aralashmaning miqdori 0,2% dan oshmasligi kerak.
Havodagi kislorodning ta’siri bilan moy oksidlanib qoladi va karterga tushib, qizigan va kirlangan
moy bilan aralashib ketadi. Kislotalar oksidlovchi modda hisoblanib, tsilindrlar devorini, porshen
halqasining emirilishida va zanglashga uchrashida asosiy omil hisoblanadi. Shuningdek, bu modda
podshipniklarda ishqalanishga qarshilik ko’rsatuvchi muhit yaratadi. Smolalar esa porshenda va
porshen halqasida laksimon cho’kma hosil qiladi hamda ularni qo’zg’aluvchanligini keskin
kamaytiradi. Mayda kolloid holda va erigan yoki quyqa ko’rinishida karterga tushuvchi (qattiq
aralashmalar, ya’ni: karbon, karboid va kokslar) moy kanallari va naychalaridan o’tib (moy aylanib
o’tishini sustlashtirib) ishqalanuvchi sirtga ta’sir etib, qirilgan, chizilgan yuzali (obraziv) eyilish
hosil qiladi.
Tizimdagi moy bosimining kamayib ketishiga sabab, karbyuratorli dvigatellarni, sovuq
holatda yurgizish natijasida, tsilindrlar devori orqali, karterga benzin o’tib ketishi yoki reduksion
klapan plunjerining eyilishi yoki kirlanib qolishi natijasida, ochiq qolishidir. Moy nasosi reduksion
klapanining plunjeri eyilib yoki kirlanib qolsa (berkilib qolib), tizimdagi moy bosimining oshib
ketishiga sabab bo’ladi. Moy tarkibida 4-6% dan oshiq yonilg’i bo’lsa, bunday moy tizimdan to’kib
47
tashlanib, yangisiga almashtiriladi. Dvigatel karterida moy sat-xining kamayishiga tizimning jips
mahkamlanishining kamayishi tufayli moyni salnik va boshqa birikmalardan sizib chiqishi va
kuyishi sabab bo’ladi. Porshen halqasining eyilishi tufayli, yonish kamerasiga o’tib ketadigan moy,
yonilg’i bilan qo’shilib, kuyib-yonadi. Bundan tashqari, dvigatelning ish jarayonida, mayin va
dag’al moy filtrlari ifloslanib qolib, moyni tozalash qobiliyati kamayadi, buning natijasida tirsakli
valning elkalarini va podshipnik (vkladish) larini eyilib ketishi jadallashadi. Moylash tizimining
nosozliklarini aniqlashda, uni quyidagi tashqi belgilariga eotibor beriladi. Masalan: karterdagi moy
sathi moy ko’rsatuvchi shupdagi "MIN" belgicidan kam bo’lsa, hamda tirsakli valni o’rtacha
aylanishida, moy bosimi 0,1-0,15 MPa dan kam bo’lsa, yoki dvigatel (500 ob/min) salt ishlaganda,
moy bosimi 0,05 MPa dan kam bo’lsa, moylash tizimi nosoz hisoblanadi. Bundan tashqari, moy
tarkibiga yonilg’ining qo’shilib borishi moy qovushqoqligini va moyning bosimi kamayib ketishiga
sabab bo’ladi (bu manometr orqali aniqlanadi). Moyning sifati, qorayib ketganligi, bosma qog’ozga
tomizib aniqlanadi. Bundan tashqari (jips mahkamlangan joyni bo’shab qolishidan), moy sizib oqsa
hamda mayin va dag’al filtrlar tez-tez kirlanib qolsa, bu ham moylash tizimi nosozligidan darak
beradi.
4. TXK da karterdagi moy sathi va sifati tekshiriladi, zarur bo’lsa, me’yoriga etkazib, moy
quyiladi. Shuningdek, filtrlar tozalanadi, filtrlovchi elementlari va ishlatib bo’lingan moy
almashtiriladi. Dag’al moy tozalash filtri, ustidagi dastasining aylanishi tekshiriladi. Bundan
tashqari (ma’lum davrdan keyin) alohida moylash qurilmalari va mexanizmlarni moylab turish
zarur. Shabadalatgich parragining vali va suv nasosining podshipnigi (konsistent, plastik 1-13 yoki
YaNZ-2 moyi bilan) hamda generator podshipnigi va elektr jihozlarining moylash joylari
moylanadi. Bundan tashqari, yana havo filtrining (moy vannasidagi) moyi almashtiriladi. Dvigatel
karteridagi moy sathi, avtomobil tekis maydonda turganda, dvigatel ishlashdan to’xtagandan keyin
3-5 daqiqa o’tgandan so’ng tekshiriladi. Dvigateldagi moy sifati mexanik aralashma va yonilg’i
miqdori (me’yori) ga qarab aniqlanadi. Moy iflosligini avvalambor, moy o’lchovchi shup bilan,
rangi va tiniqligiga qarab ham aniqlash mumkin. Agar shunda moyning qoramtir va qora rangdaligi
aniqlansa, bunday moyni almashtirish zarur. Dvigateldagi moyni almashtirish (uni ishlash vaqtiga,
detallarning eyilish darajasiga, moy sifatiga, yo’l va iqlim toifasiga bog’liq bo’lib) 1.5 dan 10
ming/km gacha masofani yurib o’tgandan keyin bajariladi. Hozirda xorijiy firmalar (ShELL,
MOBIL, KOSTROLL, TEKSAKO va h.k.) tomonidan ishlab chiqarilayotgan moylarning resurslari
10-50 ming km. ni tashkil etadi. Moyni dvigatel qizigan vaqtda almashtirish tavsiya etiladi. Ishlatib
bo’lingan moy dvigateldan to’kib yuborilgandan so’ng, moylash tizimi kam qovushqoqligi vereten
moyi, dizel yonilg’isi hamda dizel yonilg’isi bor moy aralashmasi yoki 90% uayt spirti hamda 10%
atsetonli yuvish aralashmasi bilan yuviladi. Dvigatel karteriga (moylash tizimining sig’imiga
bog’liq holda) 2,5-3,5l yuvish suyuqligi quyiladi, dvigatel yurgizilib, uni tirsakli valning minimal
(600-800 ob/min) aylanishda salt holatda 4 va 5 daqiqa ishlab bo’lgandan so’ng, yuvish suyuqligi
to’kib yuboriladi va yangi moy quyiladi.
Eslatma: YaMZ-236, YaMZ-238, KamAZ-740, NEXIA, DAMAS va boshqa turdagi
dvigatellarining karterlariga 6l dizel moyi va 10l dizel yonilg’isi konsentratsiyasida aralashma
tayyorlanib, bu aralashmasi kerakli miqdorda (karterga quyiladigan 2/3 moy xajmida) quyilib,
moylash tizimi yuviladi. Maxsus qurilma va yuvish moyi (industrialnoe-20) yordamida dvigatelning
48
moylash tizimini yuvish yaxshi samara beradi.
Moylash tizimi, dvigatel salt ishlaganda yuviladi. Bu qurilmada mayin tozalash filtri
mavjuddir. Yuvish moyi bir necha marta (filtrdan o’tkazib) tozalangandan so’ng, kelgusida
foydalanish mumkin. Moylash tizimi 6-10 ming km masofani yurgandan so’ng (navbatdagi 2-TXK
paytida), hamda mavsum almashish paytida, albatta yuviladi. 1-TXK paytida, mayin moy filtridan
(almashuvchi filtrlovchi elementidan) quyqa to’kib yuboriladi. Karbyuratorli dvigatellarda, moy
almashtirilganda, filtrlovchi elementlar ham almashtiriladi. Ma’lum muddatda (5-6 ming km dan
so’ng), karterning shamollatish yo’llarini, detallarining mahkamlanishi, klapanlar va naychalarda
quyqaning yo’qligi tekshiriladi va quyqalar har 10-12 ming km dan so’ng tozalanadi. Dvigatel
karterining shamollatish yo’llari kirlanib, ifloslanib qolganda, bosim ortib ketadi, natijada karter
salnik (qistirma) laridan moy sizib chiqa boshlaydi. Dvigatel moyini almashtirishda, karterning
shamollatish tizimidagi havo filtrining korpusi kerosin bilan yuviladi, so’ngra filtr vannasiga
ma’lum ko’rsatilgan sathgacha moy quyiladi.
NEKSIYa turidagi avtomobillarda matordagi moy har 10000 km da yoki 1 yilda 2 marta
almashtirib turiladi. TXK davrida doimo moyning sathi nazorat etilib, agarda moyning sathi
"MIN"belgidan pastda bo’lsa, u me’yoriga keltiriladi. Zavod ko’rsatmasiga muvofiq SG 5W/30,
SAE 10W/30, SAE 10W/40 va SAE 15W/40 turidagi moytor moylaridan foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
Dvigatelga moy quyishda moy tarqatish moslamasi va jihozlaridan foydalaniladi. Bunday
moslamalar o’rnatilishiga qarab, qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas bo’ladi, moy berish usuliga qarab:
pnevmatik va mexanik shuningdek, uzatmasi turiga qarab, qo’lda va elektr mexanik, yuritmali va
berilayotgan moyning o’lchash turiga qarab, hajmli va tezkor (skorostnoy) bo’ladi. Hozirgi paytda,
elektr mexanik uzatmali, tezkor, qo’zg’almas (kolonka) dastgohdan keng foydalanib kelinmoqda.
1-TXK va 2-TXK da moylash ishlari 17 - 30% ni tashkil etib, avtomobilda motor,
transmissiya, industrial, veretyon va surkov moylari, hamda ishchi suyuqliklar ishlatiladi. Moylash
ishlari har bir avtomobil uchun moylash haritalari asosida bajariladi. Suyuqlik moylarini
taqsimlovchi jihozlarning ishlab chiqarish qobiliyati 10-15 l/min. ni bosimi 1,5MPa.ni, surkov
moylari uchun jihozlarda bosim 10 MPa ni, ishlab chiqarish qobiliyati 200 g/min. ni tashkil etadi.
Transmissiya, boshqarish va yurish qismlari Litol-24 surkov moyi bilan (mexanizatsiya va
qo’l bilan) moylanadi.
Trasmissiya moylarini almashtirishda 6 - 20 ming km.da karterga 1,5-2 l yuvish suyuqligi
quyiladi va 1,5-2 min ishlatiladi va to’kib tashlanib yangisi quyiladi.
Qaytarish uchun savollar
1. Sovitish tizimida uchraydigan asosiy nosozliklar, ularning alomatlari va kelib chiqish
sabablari.
2. Sovitish tizimini umumiy va sinchkov tashxislash.
3. Sovitish tizimiga TXK ishlari texnologiyasi.
4. Sovitish tizimini JT ishlari texnologiyasi.
5. Moylash tizimini umumiy va sinchkov tashxislash.
6. Avtomobil motori moylash tizimiga TXK ishlari texnologiyasi.
7. Avtomobil motori moylash tizimini JT ishlari texnologiyasi.
8. Motor moyini almashtirish texnologiyasi.
9. Moylash tizimida uchraydigan buzuqlik va nosozliklar ularning alomatlari, kelib chiqish
49
sabablari.
10.Moylash tizimini JT ishlari texnologiyasi.
|
