Kesish presslari tayinlanishiga qarab uch guruxga bo’linadi: qattiq charmdan tag
detalllarni bichish uchun, yumshoq charmdan ustki detallarni bichish uchun, list va rulonli materialdan turli poyabzal detallarini bichish uchun. Kesish presslarning konstruktsiyasini tafsiflovchi asosiy texnik ma'lumotlar: zarba kuchi (kesish kuchi), press uzunligi (yoki zarbalovchini uzunligi konsol turdagi presslarda) va yuritgich turi (mexanikaviy yoki gidravlik).
Traversa turdagi presslar boshqa konstruktsiyalarga qaraganda afzallikka ega, chunki pressning va materialning to’la enida ko’pdetalli va guruxli kesgichlar yordamida bichish imkonini beradi. Bunday imkon, bichish jarayonini avtomatlashtirish shartiga javob beradi xamda ishlab-chiqarish unumdorligini ko’taradi. Dastlabki mexanik yuritgichli traversali press dinamikligi tufayli (tez xarakatlanishi va katta massalarni to’xtashi) tez buzilardi, ish sharoiti xafvli bo’lar edi. Ko’p qavatli binolarda bunday presslar joylashtirilmasdi. Shuning uchun mexanikaviy va gidravlik presslar o’rtasida karetkali presslar yaratilgan. Keyinchalik bunday presslarga avtomatik asturli boshqarish tizimlari qo’llanib boshlandi va ular asosida press-avtomatlar yaratildi.
Gidravlik yuritgichlar joriy etilishi bilan traversa tipidagi presslarni konstruktsiyasi yaratildi (bazaviy PVG-18-0 va PVG 18-1-0). Ularning afzalligi - pressning butun eni boyicha bichish imkonini bera olishi. PVG-18-0 press asosida surilma traversa-zarbdorli press POTG-20-0 va POTG-40-0 yaratildi, ular xavfsiz mexnatni ta'minlaydi va rulonli materialni bichishda keng qo’llaniladi.
Konsol turidagi presslar (PVG-8-2-0, PKP-10-0, PTG-12-0), PVG-8-0 press asosida yaratilgan va ustki detallarni bichishda qo’llaniladi.Ularda ishlashni osonlashtirish uchun zarbdor avtomatik burilish imkoniga ega.
Jadval 2
Poyabzalni tag detallarini kesish uchun
|
Yuritgich turi
|
Mexanik
|
Gidravlik
|
Zarblovchini turi
|
Traversali
|
Karetkali
|
Traversali
|
Printsipial sxemasi
|
|
|
|
Press markasi
|
«Revolyutsion»
|
NPE-30
|
PV-38
|
PVG-18-O
|
PVG-18-1-O
|
PVG-18-2-O
|
Zarba kuchi, kN
|
140
|
140
|
180
|
Zarblovchini xarakat yo’li, mm
|
60
|
30
|
38
|
rostlanuvchi
|
Press prolyoti,mm
|
1300
|
1650
|
1300
|
1650
|
1300
|
1300
|
Jadval 2 davomi
Poyabzalni ustki detallarini bichish uchun
|
List va rulonli
materiallardan bichish uchun
|
Yuritgich turi
|
Gidravlik
|
Zarblovchini turi
|
Konsolli
|
Konsoli avtomatik burilish bilan
|
Suriluvchi traversa bilan
|
Printsipial sxemasi
|
|
|
|
Press markasi
|
PVG -8-O
|
PVG -8-1-O
PVG -8-2-O
|
PKP -10-O
|
PTG-12-O
|
PKP -16-O
|
POTG -20-O
|
POTG -400-O
|
Zarba kuchi, kN
|
80
|
100
|
110
|
120
|
160
|
200
|
400
|
Konsol uzunligi, prolyot, mm
|
725
|
725
|
850
|
850
|
1300
|
|
1650
|
Zarblovchini
xarakat yo’li rostlanuvchi
|
Sifatli poyabzal buyumlarni tayyorlashda turli materiallardan bichilgan detallarga yig’ishdan oldin ishlov beriladi. Kesish bilan ishlov berish operatsiyalariga quyidagilar kiradi: qalinlik boyicha tekislash (ikkiga bo’lish), profillash (chetini shilish), sayqallash, xurpaytirish, frezerlash. Bunday operatsiyalarni bajarishda universal mashinalar ishlatiladi. Tekis shaklida oldindan ishlov berilgan poyabzal tagligini ustki qismiga briktirishda progressiv texnologiyalar joriy etilishi bilan tagliklarga tekis shaklida yuza va konturi boyicha ishlov berishda ko’p operatsiyali agregatlardan foydalanish kengaydi. Tagliklarga konturli ishlov berishda taglik qirrasiga texnologik jixozlar ikki yo’nalishda rivojlanmoqda: taglik qirrasiga aloxida detallarga to’la ishlov berish (pardozlash operatsiyalari bilan birga) uchun ko’p operaitsyali agregatlarni yaratish va tagliklar dastasiga to’la ko’nturli ishlov berish uchun bir operatsiyali mashinalar tizimini yaratish.
Sanoatda bir operatsiyali universal mashinalar qo’llanishi keng tarqalgan. Odatda ularni konstruktsiyasi sodda, ammo texnik jixatdan takomillashmagan, va ular monoton bir xil xarakatlarni bajarish uchun odam ishtirokini talab etadi. Ularga quyidagilar kiradi: detallarni ikkiga bo’lish yoki qalinligi boyicha tekislash mashinalari; detallarni sayqallash mashinalari; qolipga tortishdan keyin poyabzalni patak yuzasini xurpaytirish mashinalari; taglik chetlarini aloxida detali yoki dastasini frezerlash mashinalari. Detallarni ikkiga bo’lish mashinalari detallarni avtomatik uzatish uchun magazinli-yuklovchi 1 moslama bilan ta'minlangan. Mashinani ishchi organlari sifatida ikkita uzatuvchi valiklar bo’ladi: ustki sillik 2, tagidagi 4 taram-taram yuzali, qo’zg’almas pichoq 3. Uzatilayotgan detallarga siquv kuchlanishni valiklarga ta'sir etuvchi ikkita prujina 5 ta'minlaydi. Ishlov berilayotgan detal pichoq 3 ga 2 va 4 valiklar yetkazib beradi. DN-3-0 markali mashinada pichoq 3 qo’zg’almas bo’ladi. Poyabzalni ustki detallarini yupqalashda qo’zg’aluvchi lentali pichoq qo’llaniladi va u kesish chizig’i boylab siljiydi.
Sayqallash mashinalarida detallarni bir xil qalinligiga erishiladi va ular, yuzasi rezina bilan qoplangan, uzatuvchi valik 2 ga sayqallovchi baraban 1 va changdan tozalash uchun dumaloq shyotkali valik 4ga ega. Detalni sayqallovchi baraban 1 ga siqib turuvchi kuchlanish prujina 3 yordamida ta'minlanadi. Sayqallash mashinasida qalinligi bir xil bo’lmagan detallarni ikki juft uzatuvchi valiklar bilan yetkazib beriladi: ustki 2 va tagidagi 1. Detallarga sayqallovchi baraban 6 ishlov beradi. Barabanni yuzasiga sayqallovchi polotno qoplangan va uni tarangligini rolik 7 amalga oshiradi. Prujinalar 4 klavishalar 3 orqali sayqallanayotgan detallarni barabanga siqib turadi. Shyotkali valik 4 ishlov berilayotgan detallarni yuzasidagi changni oladi. Detallar uzatuvchi valiklar orasida tiqilib qolmasligi uchun ularni uzunligi markazlararo masofa L dan kattaroq bo’lishi kerak. Oddiy sayqallovchi asbob sifatida sayqallovchi tosh (charx) va sayqallovchi polotno (qumqog’oz) qo’llaniladi,
Sanoatda bir operatsiyali universal mashinalar qo’llanishi keng tarqalgan (rasm 8). Odatda ularni konstruktsiyasi sodda, ammo texnik jixatdan takomillashmagan, va ular monoton bir xil xarakatlarni bajarish uchun odam ishtirokini talab etadi. Ularga quyidagilar kiradi: detallarni ikkiga bo’lish yoki qalinligi boyicha tekislash mashinalari; detallarni sayqallash mashinalari; qolipga tortishdan keyin poyabzalni patak yuzasini xurpaytirish mashinalari; taglik chetlarini aloxida detali yoki dastasini frezerlash mashinalari. Detallarni ikkiga bo’lish mashinalari detallarni avtomatik uzatish uchun magazinli-yuklovchi 1 moslama bilan ta'minlangan (rasm 8a). Mashinani ishchi organlari sifatida ikkita uzatuvchi valiklar bo’ladi: ustki sillik 2, tagidagi 4 taram-taram yuzali, qo’zg’almas pichoq 3. Uzatilayotgan detallarga siquv kuchlanishni valiklarga ta'sir etuvchi ikkita prujina 5
ta'minlaydi. Ishlov berilayotgan detal pichoq 3 ga 2 va 4 valiklar yetkazib beradi. DN-3-0 markali mashinada pichoq 3 qo’zg’almas bo’ladi. Poyabzalni ustki detallarini yupqalashda qo’zg’aluvchi lentali pichoq qo’llaniladi va u kesish chizig’i boylab siljiydi.
Sayqallash mashinalarida detallarni bir xil qalinligiga erishiladi va ular, yuzasi rezina bilan qoplangan, uzatuvchi valik 2 ga (rasm 2.5b) sayqallovchi baraban 1 va changdan tozalash uchun dumaloq shyotkali valik 4ga ega. Detalni sayqallovchi baraban 1 ga siqib turuvchi kuchlanish prujina 3 yordamida ta'minlanadi. Sayqallash mashinasida qalinligi bir xil bo’lmagan detallarni ikki juft uzatuvchi valiklar bilan yetkazib beriladi: ustki 2 (rasm 8.v) va tagidagi 1. Detallarga sayqallovchi baraban 6 ishlov beradi. Barabanni yuzasiga sayqallovchi polotno qoplangan va uni tarangligini rolik 7 amalga oshiradi. Prujinalar 4 klavishalar 3 orqali sayqallanayotgan detallarni barabanga siqib turadi. Shyotkali valik 4 ishlov berilayotgan detallarni yuzasidagi changni oladi. Detallar uzatuvchi valiklar orasida tiqilib qolmasligi uchun ularni uzunligi markazlararo masofa L dan kattaroq bo’lishi kerak. Oddiy sayqallovchi asbob sifatida sayqallovchi tosh (charx) va sayqallovchi polotno (qumqog’oz) qo’llaniladi, ular bir birdan
Rasm 8. Poyabzal detallarini kesish bilan
ishlov beradigan biroperatsiyali universal
mashinalarining printsipial sxemasi.
donadorlik nomeri bilan farqlanadi. Donalari minerallar va ularni o’rnida ishlatiladigan kremniy, oyna, korund, elektrokorund va boshqalardan tayyorlanadi, ular qattiqligi boyicha olmos qattiqligiga yaqin.
Poyabzal texnologiyasida charm va rezinali detallarga sayqallovchi tosh va polotnolarni umrboqiyligi (chidamliligi) past bo’ladi chunki donalar (qumlar) orasi chiqindilar bilan to’lib qoladi. Shuning uchun bir smenada ular 2-3 marta almashtiriladi. Mazkur kamchilikni bartaraf etish uchun yangi material yaratiladi - sun'iy olmos. U metall yuzasiga biriktiriladi (rasm 8 g), yuzada chiqindi (strujka) va changlarni chetlatish uchun kichik ariqchalar B mavjud. Tekis A yuzaga olmos donachalarini elektropurkash usuli bilan biriktiriladi. Poyabzal texnologiyasida shunday usul bilan tayyorlangan sayqallovchi valik, disk, frezalar qo’llaniladi, natijada ularni ishlash muddati o’n va undan ziyod martaga oshadi.
Xurpaytiruvchi mashinalar konstruktsiyasi turli bo’lganligi uchun ularni Qo’llanilishi keng tarqalgan: mexanizatsiyalashgan asboblar (unga poyabzal detallari qo’l bilan yaqinlashtirilib ishlov beriladi), mikroprotsessor bilan boshqariladigan dasturli avtomatlar. Ishchi asboblar bu mashinalarda bir biriga o’xshash, ammo mashinaning konstruktsiyasi ishlov beriladigan yuzaga bog’liq: silliq (yassi yuzali taglik va patak) yoki relefli (profillangan yaxlit qoyilgan tagliklar; qolipga tortilgan tanavorni tortish baxyasi). Ikkiga bo’luvchi yoki sayqallovchi mashinalarda, ishlov beriluvchi detalga oddiy, to’g’ri olg’a boradigan xarakat beriladi. Xurpaytirish jarayonida detalga egri kontur boyicha ishlov beriladi va buyumlar yoki asboblar ishlov berishda bir biriga nisbatan murakkab tekis yoki fazoviy xarakat qiladi. Kesuvchi asbob sifatida - yirik donalik charx toshlari, ignali sharoshkalar, frezalar, simli shchyotkalar va boshqalar qo’llaniladi. Tekis yuzali patak va tagliklarga ishlov berishda mashinalarda aylanma stol 1 mavjud (rasm 8.d), mazkur stol detalga aylanma xarakatni ta'minlaydi va vertikal shpindel 3da o’rnatilgan xurpaytiruvchi 2 golovkaga taqaydi. Profillangan tagliklarga ishlov beruvchi mashinalarda kassetali yuklagich moslamasi qo’laniladi. Yon devorchali A kasseta 1ga tagliklar joylashtiriladi (rasm 8.ye) va yon devorchalar ikkita aylanuvchi roliklar 3 va 4 orasida siqilib kassetaga aylanma xarakatni ta'minlaydi. Shunda freza 2 taglikni konturi va tortish baxyasi boyicha xurpaytiradi. Mashinalarda xurpaytirish qo’l yordamida bajarilsa unda buyumni siqib turuvchi kuchni nazorat va boshqarish imkoni bo’lmaydi, bu esa sifatga va taglikni tanavorga yelimlash pishiqligiga ta'sir etadi. Mashina- avtomatlarda bunday kamchiliklar bartaraf etiladi. Misol uchun avtomatik texnologik liniyada ishlatiladigan AV-6-0 avtomatlarda, ishlov beruvchi aylanadigan sharoshkalar 1 va 2 (rasm 8.j) qolip konturi 3 boyicha xarakatlanib tortish baxyasiga ishlov beradi. Sharoshkani biri tortish baxyasini ichki va boshqasi tashqari tomoniga ishlov beradi. “Fortuna-Verke” (FRG) firmasida RA-2 avtomat yaratilgan, unda xurpaytirish jarayoni mikroprotsessor bilan boshqariladi. Xurpaytirish simli shchyotkalar 1va 2 bilan bajariladi, ular aylanganda qolibga 3ga tortilgan tanavorni tortish baxyasiga ishlov beradi. Shchyotkalarga nisbatan qolip olg’a yuradigan xarakat qiladi. Ishlov berish, dastur asosida amalga oshiriladi. Mazkur avtomatning ishlab-chiqarish unumdorligi 150-200 juft/soat. Polimer material va rezinadan tayyorlangan tagliklarga mexanik ishlov berishda zararli gazlar chiqadi, shuning uchun bunday mashinalar ventilyatsiya moslamalariga ulanishi lozim.
Tagliklarni frezerlash mashinalarida aylanuvchi 1 freza bilan tagliklarga ishlov beriladi (rasm 8i). Ishlov beriluvchi tagliklar frezaga planitar mexanizmi yordamida yaqinlashtiriladi va bu mexanizm shunda taglikka aylanma xarakatni tak'minlaydi. Ishlov berish andoza asosida bajariladi. Freza 1 bilan nusxa oluvchi rolik 2 bir o’qda joylashgan. Rolik andoza 3 ni yon tomoniga tegib xarakatlanganda taglik 4 yon tomonlarini frezerlanishini ta'minlaydi.
Taglik va ustki detallarni profillovchi mashinalarni ikki xili qo’llaniladi: universal va maxsus. Poyabzal tag detallarini chetini shilish uchun qo’llaniladigan universal mashinada (bazoviy ASG-12) chashkasimon aylanuvchi pichoq 1 (rasm 8k) bor, unga ishlov beriladigan detal 4ni ikkita uzatuvchi rolik yaqinlashtirib beradi: tagidagi 2 (riflangan bochkasimon) va ustki 3 (silliq, giperbolasimon). Poyabzal ustki detallarini chetini shilishda (ASG-13) xuddi oldin ko’rilgan jarayon bo’lib o’tadi. Farqi shundaki, ustki uzatuvchi valik o’rniga qisib turuvchi lapka (tepki) 3 (rasm 8l), tagidagi uzatuvchi valik 2 charx toshidan tayyorlangan. Universal mashinada xar qanday egri chiziqli konturli detallarga ishlov berish mumkin. Aniq shakllangan konfiguratsiyaga ega taglik detallariga profil berishni maxsus mashinada bajariladi, misol uchun poyabzalning axm qismiga yoki tagligini tilchasiga, bikir dastak chetlariga, yoki tumshuq osti detaliga. Konstruktsiyasi boyicha bu mashina detallarni ikkiga bo’luvchi qo’zg’almas pichoqli mashinaga o’xshash. Bu mashinada ustki uzatuvchi valik ishlov berilayotgan detalni formasiga mos profillangan. Detal profillangan valikni chuqurchasida joylashadi, chiqib turgan qisimlari esa pichoq bilan kesiladi. Bu mashinalar magazinli yuklovchi moslama bilan ta'minlangan va u profillangan valik bilan barobar ishlaydi.
Qayd etilgan universal bir operatsiyali mashinalar asosiy deb xisoblanadi va ular takomillashgan konstruktsiyaga ega ko’p operatsiyali mashina agregatlarini yaratishga xizmat qiladi.
Poyabzal detallariga ishlov berishda texnologik kuchlanishlarni aniqlash jarayonga bog’liq.
Qattiq materialdan bo’lgan tag detallarini pichoq yordamida ikkiga ajratish (yoki qalinlik boyicha tekislash) jarayoni yormoq deb ataladi, yumshoq charmli ustki detallarni tasma pichoq bilan ikkiga ajratish (tekislash) - arrali kesish (yoki sirpanish). Qo’zg’almas pichoqli ikkiga ajratish mashinada kesish jarayonni amalga oshirish uchun, uzatish Pn kuchini yaratish zarur, bunday kuch kesilayotgan materialning qarshiligini yengib materialni pichoqga surib berishni ta'minlaydi (rasm 9a). Prujinalar tomonidan tagidagi valga ta'sir etuvchi normal N kuchlanish ta'sirida uzatilayotgan detal va uzatuvchi valiklar orasida ishqalanish kuchi Fv va Fn paydo bo’ladi. Materialni kesishda uni qarshiligini yengib o’tish mumkin agar Fv va Fn kuchlar yig’indisi kesish qarshiligi Pr dan katta bo’lsa, ya'ni materialni kesish kuchidan katta bo’lsa. Bunday shart tengsizlik bilan ifodalanadi.
Pn >Pp (2.6)
bunga extiyot koeffitsiyentini (k=1,2...1,5) kiritib quyidagicha yozish mumkin.
Pn = k · Pp (2.7)
Ayrim materiallar uchun qo’zg’almas yoki lentali pichoq bilan ikkiga ajratishda kesish kuchini solishtirma qiymatlari 2.2. gadvalda keltirilgan.
Kesish jarayonini ta'minlash uchun normal kuchni ta'minlaydigan prujinani tanlashda, kuchlarning muvozanat tenglamasi tuziladi
Pn = FV + FN = k · Pp (2.8)
Bu tenglamaga FV va FN qiymatlari qo’ilsa
kPp=N(fN+fV) (2.9)
Rasm 9. Kesish bilan ishlov berishda kesish kuchi va kinematik
parametrlarning aniqlash uchun xisoblash sxemasi: a,b – qo’zg’almas
pichoq bilan; v -tasmali pichoq bilan; g - sayqallovchi valik bilan; d-freza bilan
Kesish jarayonini ta'minlash uchun bu tenglamadan N topiladi.
N = kPp / (fN+fV) (2.10)
bu yerda fV - uzatiluvchi detal va ustki valik orasidagi ishqalanish koeffitsiyenti.
fN - uzatiluvchi detal va pastki taram-taram valik orasidagi
ilashish koeffitsiyenti.
Jadval 3
Ishlov berilayotgan material
|
Pichoq bilan kesish jarayonining parametrlari
|
Qo’zg’almas
|
tasmali
|
kesishning solishtirma kuchi p, N/mm
|
Surishning solishtirma kuchi, pn, N/mm
|
Taglikning qattiq tabiiy charmlari
|
25 - 34
|
0,01 – 0,05
|
0,1 – 0,3
|
Rezinalar:
|
|
|
|
Yaxlit
|
20 - 28
|
0,03 – 0,06
|
0,1 – 0,15
|
G’ovakli
|
14 - 18
|
0,02 – 0,04
|
0,05 – 0,08
|
Taglikni sun'iy charmlari
|
22 - 26
|
-
|
-
|
fN va fV koeffitsiyentlarni qiymati quyidagicha:
Material fV fN
Charm 0,6÷0,9 1,1÷1,4
Rezina 0,8÷1,1 1,2÷1,5
Shuningdek ikkiga ajratish jarayonni amalga oshirish uchun pichoq tig’i uzatuvchi valiklarga nisbatan belgilangan xolda bo’lishi kerak va bu ∆n bilan ifodalanadi (rasm 9b).
∆n miqdorini siqilgan materialni pichoqqa uzatish sxemasini qurishda aniqlash mumkin. Sxemada muvofiq belgilanishlar : C - valiklarning o’qlari orasidagi masofa; b - ishlov berishdan oldingi materialni qalinligi; δd -ikkala valik orasida siqilgan materialni qalinligi; α-pichoqni charxlanish burchagi; d - valiklar diametri. Material pichoqqa uzatilishi normal sharoitda bo’ladi, agar burchak β=90°ga teng bo’lsa. Boshqa xollarda jarayon buzilib o’tadi. Agar, β <90°valiklar pichoqni siqib qо‘yadi va material chaynalib qoladi; agar β>90° pichoq valiklarda xaddan ko’p uzoqlashadi, material egilib qoladi va notekis kesish sodir bo’ladi. β =90° teng sharoitda, burchak AOS = α , ya'ni pichoq tig’i charxlash burchagiga teng.
Sxemani qurilishi boyicha
∆H = АS = АO·sin α (2.11)
chunki AO = AV+OV va OV =d/2, shunda AV= δD·Kqs
bu yerda Ksq - valiklar orasida materialni siqilish koeffitsiyenti va u quyidagi tenglamadan aniqanadi
Ksq = δsq / δ = (C – d) / δ (2.12)
Unda (2.11) tenglama quyidagi shaklga keltiriladi
∆H=[(d/2)+δDKsq ]sin α = [(d/2)+δD( s-d ) / δ]sin α (2.13)
Bu tenglamaga kiruvchi d va α doimiyligi sababli, pichoqni xolati materialni boshlangich qalinligi δ va yakuniy δD qalinligiga mos qilib sozlanadi. Tablitsa 3 dan ko’rinib turibtiki lentali pichoq bilan kesganda kesish kuchi qo’zgalmas pichoqqa nisbatan ancha kichik, buni sirpanishli kesish jarayonni fizikaviy mazmuni bilan izoxlanadi.
8-ma’ruza
POYABZAL USTKI DETALLARINI TIKISH MASHINALARI. ULARNI TUZILISHI VA ISHLASHI. IPLARNI CHALISHTIRISH YO‘LI VA QO‘LLANISHI BO‘YICHA AVTOMATLASHMAGAN VA AVTOMATLASHGAN TIKUV MASHINALARI. MASHINALARNING UMUMIY XARAKTERISTIKASI VA ISHLASH PRINSIPI. DETAL VA BUYUMLARNI SHAKLLANTIRISH UCHUN MASHINA VA JIHOZLAR. POYABZAL DETALLARINI TURLI USULLAR BILAN SHAKILLANTIRISHDA QO‘LLANILADIGAN MASHINA VA JIHOZLAR. CHO‘ZISH BILAN SHAKLLANTIRISH MASHINALARINING ISH BAJARUVCHI QISMLARI KONSTRUKSIYASINING XUSUSIYATLARI. MASHINALAR KLASSIFIKATSIYASI.
Vazifasiga qarab tikuv mashinalar bo’linadi: og’ir tipidagi (bulg’ori charmli tanavorga), o’rta tipidagi (xrom-charmli tanavorga) va yengil tipidagi (matolarga). Platformasiga qarab: tekis platformali, xajmli tanavorlarni yig’ish uchun yengsimon va ustunsimon mashinalar qo’llaniladi. Poyabzal sanoatida ishlatiladigan mashinalarda bir ignali va ikki ignaliklari bo’ladi. Bundan tashqari maxsus mashinalar mavjud.
Chok shakliga qarab tikuv mashinalar mokli (ikki ipli ichki bog’lanuvchi chok xosil qiluvchi) va chalishtirgichlilarga (bir ipli ostki bog’lanuvchi zanjirsimon baxya xosil qiluvchi) bo’linadi. Poyabzal ishlab chiqarishda, o’z afzalligi tufayli, mokli tikuv mashinalari ishlatiladi. Mokli tikuv mashinalarni boshqalardan farq qiluvchi fazilati shundaki, barcha sinf mashinalarda bir xil mexanizmlar ishlatiladi - igna, ip
tortgich, moki, materialni surish mexanizmlari. Bundan tashqari, barcha mashinalar bir xil ustki ip taranglagichlari bilan ta'minlangan.
Mokli tikuv mashinalarining asosiy ishchi organlari: materialni teshib undan g’altakdagi ustki ipni o’tkazib beruvchi igna 1 (rasm 2.36); moki 2 ignaning eng quyi xolatidan tepaga xarakatlanib boshlaganda ustki ip xalqasini ilib oladi, xalqani kengaytiradi va bu xalqaga naychaga o’ralgan ostki ipni o’tkazib beradi; ip tortgich 6 ustki ipni uzatib beradi va baxyani taranglaydi; transtorter 3 baxyani bir qadamga surib beradi; tepki 4, materialni surish vaqtida transporterga bosib turadi va materialni
Rasm 9. Mokili tikuv mashinalarning ishchi organlarini o’zaro ishlashining
printsipial sxemasi
|
|
Rasm 10. Tikuv mashinaning ignasini namunaviy mexanizmini kinematik sxemasi
|
Rasm 11. Tikuv mashinalarning ignasini xarakatlantiruvchi mexanizmlari bilan qo’shimcha o’rnatilgan moslamalarning kinematik sxemasi: a – siniq baxyaqator uchun (ignani baxyaqatorga ko’ndalang tebratuvchi qo’shimcha mexanizm); b – tirishsiz chok uchun (materialni surishda ishtirok etish uchun baxyaqator bo’yi yo’nalishda ignani tebratuvchi mexanizm).
|
Rasm 12. Moki mexanizmini
kinematik sxemasi
|
ushlab turadi undan igna chiqayotganda; tormoz 5 ustki g’altak ipning tarangligini ta'minlaydi.
Mokli mashinalarda xalqa xosil bo’lish jarayoni igna va mokni o’zaro ta'siri natijasida amalga oshiriladi. Buning uchun igna va mokilarni xarakati va belgilangan va aniq bo’lishi shart, xamda xar bir kinematik siklda igna ko’zi va mokining uchi belgilangan xolatda bo’lishi shart. Igna 1 (rasm 2.36) da ikkita ariqcha bor: uzun A va kalta B, ularda igna ko’zidan o’tkazilgan ipning ikki tomoni joylashadi. Arikchalarning maqsadi ipni ishqalanib uzilishini oldini olish. Igna pastga tushish jarayonida uning kalta ariqchasida yotgan ip material va igna orasida siqilib qoladi, uzun ariqchada yotgan ip qarshiliksiz igna yordamida mokiga yetkaziladi. Igna eng quyi xolatga tushib tepaga 2 - 3 mm ko’tarilganda, kalta ariqchada yotgan ip siqilib to’xtab qolishi tufayli xalqa xosil bo’ladi va unga moki 2 ning uchi kiradi.
Mokining aylanishini davom etishi natijasida uning uchi xalqani kengaytirib naycha atrofidan aylantiradi. Moki taxminan 210°ga aylanganda ip tortgich 6 yuqoriga ko’tarilib ustki ipni tortadi va baxyani mokidan tushiradi. Moki ikkinchi
aylanishda salt yuradi va shu davrda ip tortgich baxyani taranglaydi xamda transporter 3 materialni bir baxya razmeriga surib beradi. Bundan keyin ip tortgich pastga tushish natijasida keyingi baxyani xosil qilish uchun ustki ipni tushirib beradi.
Igna mexanizmi boshqa mashinalarniki bilan bir-biriga o’xshash, poyabzal tikuvchi mashinalarning printsipial sxemasi bir xil. Mashinaning bosh vali 1 uchiga qattiq o’rnatilgan mexanizmda krivoship 2 (rasm 11), shatun 3, igna yuritgich 7, yo’naltirgich 5da xarakatlanadigan rolik 4 mavjud.
Igna mexanizmini konstruktsiyasi ikki xili mavjud: siniq baxya qator xosil qiluvchi va tirishsiz chokni.
Siniq baxyaqatorni xosil qilishda igna vertikal xarakatdan tashqari baxyaqatorning ko’ndalangiga (platformaning uzunasiga) xam maxsus mexanizmdan xarakatlanadi. Bu mexanizm bosh val 1 (rasm 13a) dan aylanma xarakatni oluvchi ikkita qiyatishli g’ildirak 2 dan tuzilib, xarakatni mushtumcha 3 ga uzatadi, undan esa vilkasimon richag 4 tebranishni sharnir yordamida ulangan ramka 10 ga va igna o’rnatilgan igna yuritgich 9 ga uzatadi. Siniq baxyaqatorni rostlashi regulyator yordamida amalga oshiriladi. Regulyator richag 4 o’q O da sharnir yordamida o’rnatilgan sudralgich 5, burchakli vilkasimon richag 6 dan tuzilgan bo’lib ularni xolati dasta 7 ni buralishi bilan o’q O ni joylashishini o’zgartirib siniq baxya enining razmeri o’zgartiriladi. Siniq baxyaqator eni shkala 8 yordamida belgilanadi. Asosiy mashina deb 26 sinf mashinasi bo’ladi.
Tirishsiz baxyaqator xosil qilish uchun igna materialni surishda ishtirok etadi, buning uchun ignaga baxyaqator uzunasi boylab qo’shimcha tebranma xarakat beriladi. Mexanizm quyidagicha ishlaydi: bosh val 1 da (rasm 13b) o’rnatilgan ekstsentrik 2dan tebranma xarakatni oladi. Chok razmeri o’zgartirilganda igna tebranishi ekstsentrikni ekstsentrisitetini o’zgartirlishi bilan bajariladi. Vilkasimon richag 3 tebranma xarakatni ekstsentrik 2dan olib, o’q 4 va richag 5 orqali igna va igna yuritgichga tebranma xarakatni uzatadi. Asosiy mashina deb 230 sinf mashina xisoblanadi. Barcha tikuv mashinalarda markaziy naychali birtekis aylanadigan bir xil moki mexanizmi qo’llaniladi, unda bosh valga nisbatan mokini aylanish chastotasi ikki marta ko’p (1:2 uzatma raqami). Bosh val 1dan (rasm 12) ikki juft qildiraklar 2 va 3 (i=1:1) va bir juft 4 (i=1:2) orqali aylanma xarakat moki 5ga uzatiladi.
Mashinalarda uch xil ip tortgich mexanizmlari qo’llaniladi (rasm 13):
sharnir-richagli (rasm 13a); kulisa-sterjenli (rasm 13b); mushtumcha- oyiqli (rasm 13v). Ishlashda ishonchliligi va konstruktsiyasi soddaligi tufayli kulisa-sterjenli va sharnir richagli mexanizmlar eng ko’p tarqalgan. Ammo moki uchun talab etilgan ip bilan ipni uzatish orasidagi nomuvofiqligi mazkur mexanizmlarning kamchiligi bo’ladi. Natijada ip bo’shab qoladi yoki taranglashi oshadi. Bunday kamchilikni ustki ipni taranglashtiruvchi prujina bilan siqilgan tarelkasimon tormoz bartaraf etadi.
Rasm 13. Tikuv mashinalarning ip tortgichlarini turlari
Biriktiralayotgan detallarni surib berish mexanizmi. Ikki xil transportyorlar qo’llaniladi: reykali va rolikli. Reykali transportyorlar bir tomondan surish (bosib turadigan tepki yoki bosib turadigan rolik bilan - (rasm 14a) va ikki tomondan (rasm 14v) surish mexanizmlardan tuzilgan. Shunga o’xshash rolikli transportyorlar bir tomondan suradigan (bosib turadigan tepki yoki bosib turadigan rolik-rasm 14b) va ikki tomondan suradigan (rasm 14g) mexanizmlardan tuzilgan bo’ladi. Ikki tomondan materialni ignaning ishtirokida surishda tirishsiz baxya olish ta'minlanadi.
Biriktiralayotgan detallarni surishda tepkini o’rniga bosib turuvchi rolik qo’llanilsa ostki materialni tirishishi kamayadi, chunki materialga sirpanish ishqalanishi yumalash ishqalanishga almashtiriladi (rolik o’qda erkin o’rnatilgan).
Rasm 14. Tikuv mashinalarning suruvchilarini turlari
Ko’rib chiqilgan mexanizmlarning tuzilmasi turli konstruktsiyadagi tikuv mashinalarini xosil qiladi.
Mokli tikuv mashinalarida tanavorni yig’ish jarayonining texnologik parametrlari quyidagi asosiy parmetrlari bilan tavsiflanadi: igna yurishi bilan, igna uchi bilan mokini uchi orasidagi masofasi bilan, materialni surishdagi kuchlanish bilan, baxyani razmeri bilan, g’altakdagi ustki ipni yo’naltiruvchilarda ishqalanishi tufayli yemirilishi bilan. Mashinalarni loyixalashda ignaning yurishi So (rasm 15a) kinematik parametri belgilanishi lozim, chunki bu paramert igna mexanizmidagi kinematik zanjir (krivoshipi va shatunni) razmerlarini aniqlash uchun xizmat qiladi.
Tikuv mashinalarining ko’pchiligida igna yurishi 27-50mm bo’ladi. Igna yurishi quyidagilardan tuziladi
So = S1 + S2 (2.38)
Bu yerda S1- ignaning materialni teshguncha bo’lgan yurishi;
S2 - (a+∆)-ignani materialni teshib to mokigacha yurishi;
a - igna uchidan mokini uchigacha bo’lgan masofa;
∆- tikilayotgan materiallarning qalinligi.
bu yerda l- igna uchidan uning ko’zi markazigacha bo’lgan masofa va bu
igna nomeriga bog’liq (2-6mm);
S3 - xalqa xosil qilish uchun ignaning tepaga yurishi (ipning xususiyatiga va
materialiga bog’liq bo’lib u 2-5mm teng)
m - moki uchidan platformani ustki yuzasigacha bo’lgan masofa.
Rasm 15. Tikuv mashinaning igna mexanizmini xisoblash cxemasi:
a - mexanizmning kinematik parametrlarini aniqlashda; b - mayatnikli
kopyor yordamida materialni igna bilan teshish kuchini aniqlashda.
Topilgan yurish So asosida mexanizm krivoshipini razmeri aniqlanadi R=So/z. Keyin quyidagi λ= r/ιsh - nisbatni belgilab (odatda tikuv mashinalari uchun 0,3-0,45) shatunni uzunligi topiladi
= r /λ
Materialni igna bilan teshish kuchini tajriba orqali mayatnikli kopyorning ishi bilan topish mumkin. Buning uchun kopyorga ignaning krivoship - shatunli mexanizmi ulanadi. Yuk 4 (rasm 2.42b) pastga tushganda mayatnik tebranib boshlaydi, shu sababli igna 1 krivoship 3 va shatun 2 orqali tepaga va pastga xarakatlanadi. Agar ignaning xarakati yo’lida qarshilik bo’lmasa bitta ish bajariladi. Igna yo’lida materialni joylashtirsa, uni teshib o’tish uchun boshqa ish sarflanadi, chunki qarshilik paydo bo’ladi. Bu ishlarning farqi teshish ishi bo’ladi va u mayatnikli kopyor uchun tenglamadan topiladi.
A=Gr(± cos ±cosβ) (2.39)
Bu yerda G-mayatnik yukining massasi
r - krivoship radiusi
β - mayatnikni erkin tushishda yukning ko’tarilish burchagi
- materialni igna teshganidan keyin yukni ko’tarilish burchagi
Formuladagi (2.39) ishoralari "±" va β burchaklarning qiymatiga bog’liq. Agar >90°, β <90° bo’lsa "+" ishorasi qoyiladi. Agar <90o, β >900 "-" ishorasi qoyiladi. Teshish kuchi Pu muvofiq teng: yumshoq materiallar uchun Pu =A/2S; zich va qalin materiallar uchun Pu =A/S ; Bu yerda S-ignaning erkin tushishdagi va materialni teshganidan keyin ko’tarilishlarini farqi.
Dag’al, zich va qalin materiallarni (bulg’ori charm, kirza) qalin igna bilan tikkanda, teshishda ishqalanishi tufayli igna qattiq qiziydi, natijada material bir oz kuyadi, igna o’z puxtaligini yo’qotadi. Shular sababli og’ir tikuv mashinalarni xarakat tezligi chegaralangan. Agar yengil va o’rta turdagi tikuv mashinalarning bosh valini
aylanish chastotasi 40-60 c-1 bo’lsa, og’ir turdagi mashinalarda 20-25c-1. Og’ir turdagi mashinalarda igna yonida material tutaganda gazlarni so’radigan naychalar o’rnatiladi.
Materialni suradigan (transportirovka qiladigan) kuch Ptr ma'lum tenglamadan topiladi (rasm 16): tepkili mashinada materialni bir tomondan surishda
|
