Xalq pedagogikasi fanining asosiy maqsadi - bo‘lg‘usi pedagogik kadrlarda pedagogik tafakkumi shakllantirish va kengaytirish, xalqi mizning o ‘qitish jarayonini tashkil etish va tarbiya nazariyasi bo‘yicha to‘plangan boy ma’naviy-ma’rifiy merosi va pedagogik qarashlari, ta’limiy-tarbiyaviy imkoniyatlari bilan tanishtirish orqali ularning kasbiy-pedagogik tayyorgarligini orttirishdir.
Fanning vazifalari - xalq pedagogikasining ta’lim-tarbiyaga oid boy tajribasi, tarbiya usullari, insoniy fazilatlar va qadriyatlar, xalq peda gogikasining sharqona va turkona an’analari, ta’lim-tarbiya jarayon- larining xalq og'zaki ijodida, milliy urf-odatlarda, diniy ta’limotlarda ifodalanish masalalarini o ‘rganish hamda kelajak avlodga uning mazmun-mohiyatini tushuntirishdan iborat.
0 ‘zbek xalqining o ‘tmishdagi tarixiy tajribasi, ma’naviy, madaniy, ijtimoiy hayoti, oilada farzand tarbiyasi bilan bog'Iiq masalalarni ilmiy
6
jihatdan to‘la bilish uning kelajakdagi taraqqiyot yo‘lini aniq belgilab beradi. Zero, o‘z elining murakkab tarixini, etnik xususiyatlari va pedagogik g‘oyalarini aniq bilish ma’naviy barkamollikni ta’minlovchi bir omildir.
Yurtboshimiz I.A.Karimov 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
IX sessiyasida so‘zlagan nutqida ta’kidlaganlaridek: «Mamlakati- mizning istiqlol yo'lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma’naviyati- mizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talabi bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari va ko'nikmalari darajasiga chiqarish maqsadiga katta ahamiyat berib kelinmoqda».
Bu esa bizdan boy ma’rifiy merosimizning bebaho manbalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida unumli foydalanishimizni taqozo etadi.
I.A.Karimov o‘z asarlarida ajdodlarimiz qoldirgan boy milliy qadriyatlaming ahamiyati haqida ham alohida fikr bildirib: «Xalqimiz tayanchi ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy merosning o‘zi bir hazina, bu hazinadan oqilona foydalanishimiz lozim»,1- deydi.
Ana shu ma’naviy merosning bir ko'rinishi bo‘lgan xalq pedago- gikasi obidalari faqat pedagogik xaqiqatlar majmuasigina bo'lib qolmay, balki xalqimiz unda o‘z ideallari hamda muhim didaktik prinsiplarini ham aks ettirgan. Shu o‘rinda turli xalqlar pedagogikasi bilan shug‘ullanuvchi etnopedagogika fani haqida to‘xtalib o‘tsak.
Etnopedagogika - etnik guruhlarning ta’lim tarbiya borasidagi tajribalari, oila, urug‘, avlod, millatning qadimiy qadriyatlariga ma’na viy, botiniy va zohiriy qarashlari haqidagi fandir. U xalq pedagogi- kasidan zamonaviy sharoitlarda foydalanish yo'llarini ko‘rsatadi, etnik guruhlarning bu boradagi tajribalarini yig‘adi va tatbiq etadi.
Boshqacha qilib aytganda, etnopedagogikani turli xalqlar tarbiya- sining tarixi va nazariyasi sifatida ko‘rish mumkin. Barcha xalqlarda benazir aql, xushmuomalalik, mardlik, xaqgo'ylik, mehnatsevarlik, Vatanga muhabbat, xalqiga sodiqlik kabi xislatlar yuqori baholanadi.
Etnopedagog G.N.Volkovning ta’kidlashicha, «Наг bir xalqning kuchli va o‘ziga xos jihatlarini ta’kidlovchi stereotip tavsiflar hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas»2. Nemischa batartiblik, amerikacha ishbilarmonlik, fransuzcha xushmuomalalik, inglizcha rasmiyatchilik, o‘zbekcha mehmondo‘stlik kabi ijobiy fazilatlar shular jumlasidandir.
1 Karimov I.A. Buyuk maqsad vo'lidan og'ishmaylik- Т.: 0 ‘zbekiston, 1993.
2 Волков Г.Н. Этнопедагогика. -Т.: Фан, 2000.
7
0 ‘tmishning buyuk pedagoglari xalqning pedagogik qarashlari va pedagogik tajribalami o‘rganishga juda ko‘p e’tibor berganlar. Klassik pedagoglaming ta’kidlashicha, xalq pedagogikasi tarbiya haqidagi fanni boyitadi, uning tayanchi va asosi bo‘lib xizmat qiladi. Xalq pedago gikasi o‘z navbatida etnopedagogikaning predmetidir. U pedagogik fan- laming yuzaga kelishi va rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Badiiy adabiyotning yaratilishi bilan og‘zaki ijod bartaraf etilmagani kabi pedagogik fanlar ham xalqning kundalik hayotidan pedagogik qarashlami siqib chiqara olmadi. Pedagogik fanlar va xalq pedagogikasi o‘zaro munosabatga kirishdi, bir-birining rivojlanishiga yaxshi ta’sir qildi va buning natijasi o ‘laroq pedagogik madaniyat vujudga keldi.
Xalqlaming pedagogik madaniyati bilan juda qiziqqan rus yozuvchisi V.G.Belinskiy: «Наг bir millatning o‘ziga xosligi, asosan faqat shu millatga xos dunyoqurash, din, til, urf-odatlar va an’analardir»,
- deydi. 0 ‘tmishda yig‘ilgan ma’rifiy boyliklami buyuk faylasuf Gegel
«o‘zidan kuch taratuvchi ona yer» bilan taqqoslagan. Uning ta’kidla shicha, «ilm-fan va ta’limning har bir yangiligi uning qadimiylikka murojaatidan kelib chiqadi». Demak, madaniyatning, jumladan peda gogik madaniyatning an’anaviyligi xalqlaming yuqori madaniyatining muhim belgisidir. Buyuk alloma Abu Nasr Forobiy: «Xalqlaming o‘z qadimiy madaniyatiga e’tibori va qiziqishning uyg‘onishi ulaming xaqiqiy donoligidan dalolatdir»,3 - deydi.
Demak, xalq pedagogikasi xalq ommasining turmush faoliyati jarayonida to‘plangan va avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan tarbiya borasidagi tajriba va bilimlari yig‘indisidir.
Folklorshunos T.Mirzaev ta’rifi bilan aytganda: «Xalqimiz antik davr va o‘tgan asrlarning klassik epopeyalari - «Iliada» va «Odisseya»,
«Maxobxorat» va «Ramayana», «Igor jangnomasi» va «Shohnoma»,
«Manas» va «Jangar» kabi shoh asarlar bilan bellasha oladigan va ular bilan teng turgan hayratomuz dostonlarga, rang-barang ertaklarga, xalqning hayot tajribalarini o‘zida mujassamlashtirgan ajoyib maqol va matallarga, juda ko‘p topishmoqlar, latifalarga egaki, bular ma’naviy boyligimiz, zo‘r iftixorimizdir»4.
0 ‘rta Osiyo xalqlari, shu jumladan o‘zbek xalqi boshqa xalqlar kabi moddiy-ma’naviy boyliklar yaratuvchi ijodkor xalq. Ko‘p qirrali tarixiy va boy madaniyatning ajralmas qismi bo‘lgan xalq pedagogi- kasini o‘rganish orqali kamolotga erishgan ajdodlarimiz, buyuk
5 Форобий Абу Hacp. Рисолалар. - Т.: Фан, 1975. 4 Т.Мирзаев. Ходи Зариф. -Т.: Г.Гулом, 1967.
allomalarimizning ilm-fan, san’at va adabiyot sohasidagi durdonalari uzoq asrlar davomida jahon madaniyati xazinasidan o‘ziga munosib o‘rin egallagan.
«Xalqimizning ma’naviy madaniyatidan biri bo‘lgan xalq pedagogi- kasining eng ilg‘or va eng noyob fikr va mulohazalari, tarbiya borasida qoMlanib kelingan usul, vosita, ko'nikma va malakalar bizning zamonamizda ham o‘z qimmati va ahamiyatini yo^otmagan»3.
Xalq pedagogikasi tom ma’nosi bilan umuminsoniy, xalqchil pedagogikadir. Uni xalqlar tarixi, xalq falsafasi, psixologiyasi, etnogra- fiyasi, va xalq tibbiyotidan tashqarida tasavvur qilib boMmaydi. Shu- ningdek, xalq pedagogikasi o‘zining udumshunoslik, elshunoslik, qadrshunoslik, ruhshunoslik, mumtoz adabiyot, san’at, og‘zaki ijod kabi fan sohalaridagi eng yaxshi namunalami, hayotning, tafakkurning, odob- ahloq, ta’lim-tarbiyaning hamma jabhasini qamrab oladi. Xalq pedagogikasining bunchalik ta’sir kuchi, ahamiyati va yashovchanli- gining boisi, «birinchidan uning hayotiyligi, ta’sirchanligi, serqirra, serma’noligida bo‘lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, hayot, inson muammolarini qamrab olishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalari yechimini hal qilishga qaratilgani, uchinchidan, umuminsoniy yo‘nalish- ga, umumbashariy g‘oya maqsadlarga qaratilganidadir»6.
Vatanimizga mukammal, axloqan pok, har tomonlama yetuk, o ‘z xalqi va vataniga fidoiy, jismoniy barkamol yoshlarni tarbiyalashda xalq pedagogikasining barcha imkoniyatlaridan foydalanish masalalari maz- kur fanni o‘rganish maqsadini belgilab beradi. Chunonchi milliy va ma’naviy qadriyatlar mohiyatini kelgusi avlodga tushuntirish ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, qadriyatlami yaratuvchi ham, avloddan-avlodga yetkazuvchi ham xalqning o‘zi. Shu bois ham xalq pedagogikasida qadriyatlar pedagogik jihatdan keng o‘rganiladi, bunda ular quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: oilaviy qadriyatlar, mehnat qadriyatlari, maishiy turmushni ifodalovchi qadriyatlar, ijtimoiy- siyosiy mazmundagi qadriyatlar, madaniy-ma’rifiy qadriyatlar, badiiy- estetik qadriyatlar, sog‘lom turmush tarziga oid qadriyatlar, ma’naviy- ruhiy qadriyatlar.
Oilaviy qadriyatlar oila va oila a’zolari tomonidan qadrlanadigan o‘zaro munosabatlar, kattalarga hurmat, kichiklarga izzatda bo‘lish, qarindosh-urug'lar o ‘rtasidagi mehr-oqibat kabilami qamrab oladi.
З.Миртурсунов Узбек халк педагогикаси, -Т.: Фан, 1973.
Хршимов K., Очил С. Узбек педагогикаси антологияси. -Т.: Укигувчи. 1995, 14-бет.
9
Sog1lom turmush tarziga oid qadriyatlarga esa xalqimizning o‘z farzandlarini sog‘-salomat, mard va vatanparvar bo‘lib yetishishida qoilaniladigan tarbiya usullari kiradi. Badiiy-estetik qadriyatlarga xalq amaliy san’ati, hunarmandchiligi, musiqa, raqs, qo‘shiqchilik, tasviriy san’at, milliy bayramlar, urf-odatlar, an’analar, to‘y-tomoshalar, motam marosimlari, kiyinish madaniyati va boshqalarni kiritish mumkin.
Ma’naviy-ruhiy qadriyatlar mehnatsevarlik, insonparvarlik, mehr- muruvvat, saxovat kabi xislatlardan iborat bo‘lsa, ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar adolat, tinchliksevarlik, erkinlik, do‘stlik, tenglik kabi tushunchalami o‘z ichiga oladi. Mehnat qadriyatlariga hunarmandchilik, dehqonchilik, chorvachilik kabi sohalar kiradi, inson maishiy turmushiga oid qadriyatlar esa milliy taomlar, xalq tabobati, sharqona mehmondo‘stlik kabilami qamrab oladi.
Madaniy-ma’rifiy qadriyatlarga turli yodgorliklar, maqbaralar, tari- xiy ansambllar, masjidlar, madrasalar kiradi. Ilmiy-ma’naviy qadriyat larga esa insoniyat rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy manbalar, mantiq, falsafa, riyoziyot, handasa(geometriya), jabrumuqobil (algebra), jug‘rofiya, ilmi nujum(astronomiya), adabiyot, ulum al- islom(islom ilmi) kiradi.
Demak, yuqorida ta’kidlaganimizdek, xalq pedagogikasi xalqimiz ning qahramonona o‘tmishi, milliy qadriyatlari, tarixi, urf-odatlari, ta’lim-tarbiyadagi ilg‘or g‘oya va tajribalarini o‘zida aks ettiradi. Ana shu bebaho merosni o‘rganish va undan o ‘quv tarbiya jarayonida foydalanish uchun avvalo xalq ommasi to‘plagan pedagogik ma’lu- motlar, bilimlar, ko‘nikma va malakalar qanday manbalardan olinishini bilishimiz kerak. Zotan, xalq pedagogikasi manbalarida qator o‘ziga xoslik va takrorlanmaslik mavjuddir (Chizmaga qarang).
Etnopedagogika fanining asoschilaridan biri G.N.Volkovning quyidagi ta’rifi xalq pedagogikasi manbalari haqida yorqin tasaw ur uyg'onishiga yordam beradi: «Xalq pedagogikasi - xalq og'zaki ijodida, urf-odatlarida, marosimlarda, bolalar o‘yinlari va o‘yinchoqlarida va hokazolarda saqlanib qolgan pedagogik ma’lumotlar va tarbiya tajribasining majmuasidir».7
0 ‘zbek xalq pedagogikasi o‘z tarbiya borasidagi tajribalarini quyidagi manbalarda aks ettiradi:
0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodi (folklori).
Milliy urf-odatlar, an’analar va marosimlar.
Xalq o‘yinlari va o ‘yinchoqlari.
Полков Г.Н. Этнопедагогика.- Т.: Фан, 2000.
10
Diniy ta’limotlar.
Xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligi.
Milliy musiqa va qo‘shiqchilik san’ati.
Tasviriy san’at.
Tarixiy yodgorliklar va milliy me’morchilik.
Xalq raqs san’ati (xoreografiyasi).
0 ‘rta Osiyo va o‘zbek xalqi mutafakkirlarining asarlari.
|
