(1041-1167)
XII asrda Markaziy Osi- yoda pay do bo‘lgan ilk tasav- vufiy tariqatning asoschisi Xoja Ahmad Yassaviy 1041 yilda Sayramda Shayx Ibrohim oi- lasida dunyoga kelgan. Yoshli- gida ota-onasidan ajralgan Ah-
madni bobosi Arslonbobo tarbiyalab, voyaga yetkazadi. U dastlab Yassida, so‘ngra Buxoroda Yusuf Hamadoniy qo‘lida ta’lim oladi. U erda tasavvuf ilmini o‘rganib, o‘z yurti Turkistonga qaytadi, shogirdlar tayyorlay boshlaydi.
Ahmad Yassaviy madaniyatimiz tarixida ilk turkiyzabon m utasawuf shoir sifatida tanildi. Alisher Navoiy unga «Turkiston mulkining ulug‘ Shayx-ul-mashoyixi» deb ta’rif beradi.
27
«Yassaviya» tariqatining barcha aqidalari Ahmad Yassaviyning asosiy asari bo'lmish «Hikmatlar»da to‘liq bayon etilgan. Asarda poklik, halollik, to‘g‘rilik, mehr-shafqat, mehnatsevarlik kabi ilg‘or umuminsoniy qadriyatlar o ‘z ifodasini topgan.
Xoja Ahmad Yassaviy nafaqat Xuroson va Movarounnahr, balki turkiyzabon xalqlaming ma’naviy tarixida taniqli bo‘lgan, mutasavvuf donishmand, insonparvar shoir hisoblanadi.
ABULQOSIM MAHMUD AZ - ZAMAXSHARIY (1075-1144)
Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy Xorazmda tavallud topgan. U dastlabki bilimni o‘z davrin ng savodli, diyonatli, muruvvatli kishisi boMgan otasidan oladi. 0 ‘g‘lidagi ilmga bo'lgan zo‘r ishtiyoqni sezgan ota o‘g‘lini madrasaga o ‘qishga beradi. Madrasada arab tili va adabiyotini, diniy ilmlarni, xattotlik san’atini o‘zlashtiradi. 12 yoshga to‘lgach, ilm istab avvalo Buxoro shahriga, so‘ngra xorijiy oMkalar Xuroson, Bog‘dod, Makka, Damashqqa boradi. Buyuk mutafakkirning boy va ulkan ilmiy merosi diniy ilmlar, tafsirshunoslik, lug'atshunoslik, grammatika, aruz, adabiyot, mantiq, geografiya kabi fanlardan iborat.
Mahmud az-Zamaxshariy «al-Mufassal», «al-Kashshof»,
«Muqaddimat al-adab», «Asos al-balag‘a» va boshqa qator asarlar muallifi. Uning «Muqaddimat al-adab» asari fan, madaniyat, san’at, ijtimoiy hayotning turli sohalari bo‘yicha ma’lumot beradi. «al- Kashshof» asari esa Qur’onga yozilgan tafsir bo‘lib, musulmon dunyosida hozirga qadar asosiy manba hisoblanadi.
Az-Zamaxshariy asarlarining ilmiy ahamiyati olimlar tomonidan yuqori baholanib, unga «Ustoz al-arab va-l-ajam», «Ustoz ad-dunyo»,
«Ka’bat al-udaba» kabi sharafli nomlarni berishgan.
|
