161
Май 2021 10-қисм
Тошкент
ORFOGRAFIYA O’QITISHDA IJODIY ISHLAR
Yo’ldosheva Dilfuza
Xorazm viloyati Xonqa tuman
2 - son umumiy o’ta ta’lim maktabining
boshlang’ich sinf o’qituvchisi
+998995046680
Annotatsiya
: ushbu maqolada o’quvchilarga orfografiya o’qitishdagi qilinadigan ijodiy ishlar
va ularning ta’lim jarayonidagi o’rni muhokama qilingan.
Kalit so’zlar
: orfografiya, imlo, lug’at daftar, misollar, bayon, insho.
Orfografiya o’qitishda imlo lug’ati daftari ham katta ahamiyat kasb etadi. Lug’atga
o’quvchilarning o’z yozma ishlarida xato yozgan so’zlari hamda darslik, qo’llanma, badiiy asar
va boshqa manbalarda uchragan imlosi qiyin so’zlar kiritiladi. Lug’at daftar 4-sinfdan boshlangan
bo’lsa, 10-sinfgacha saqlanadi.
O’rganilgan qoidaga misollar toptirish o’quvchilarning orfografiyaga oid bilimlarini
mustahkamlaydi. Masalan, qo’shma so’zlarning yozilishi o’tilganda, uni mustahkamlash uchun
qo’shilib hamda ayrim yoziladigan qo’shma so’zlar toptiriladi. Ba’zan bularni gap ichida keltirish
qo’shimcha vazifa qilib beriladi. O’quvchilarning individual stilini silliqlash, aqliy faoliyatini,
tafakkurini o’stirishda bayon va inshoning roli kattadir. Bayon. Bayon o’tkazish uchun o’qituvchi
3-4 kun oldin tayyorgarlik ko’radi: bu haqida o’quvchilarni 1-2 kun oldin ogohlantiriladi, tegishli
qoidalar o’qib kelishni topshiradi. Bayon quyidagicha o’tkaziladi; o’qituvchi matnni bir marta
o’qib, planni doskaga yozadi. O’quvchilar ko’chirib yozgandan so’ng, 1-2 o’quvchiga mazmuni
so’zlatiladi. Mustahkamlanishi lozim bo’lgan orfogramma ajratiladi, uning imlosi izohlanadi.
Ajratilgan orfogramma bayonda saqlanishi shart. O’quvchi tekst mazmunini so’zlayotganda,
uning talaffuziga ham e’tibor beriladi. Keyin o’qituvchi tekst mazmunini reja asosida so’zlab
beradi. Imlosi qiyin so’zlarni doskaga yozib quyishi ham mumkin. Insho. Ona tili darslarida
o’tkaziladigan insho o’quvchi nutqini o’stirish, savodxonligini oshirish bilan bog’liq holda olib
boriladi. Maktablarda ko’proq ekskursiya, kino va sayohatdagi kuzatishlar asosida insho yoziladi.
Bular uchun quyidagicha reja tuzish mumkin:
1. Qachon ekskursiyaga borildi?
2. Ob-havo qanday edi?
3. Gullarning qanday turlarini ko’rdingiz?
4. Ularning qaysi biri sizga ko’proq yoqdi?
5. Bog’da qanday daraxtlar bor ekan?
Orfografiya o’qitishda maxsus tuzilgan kartochkalardan ham foydalaniladi. Har qaysi
kartochkada imlosi mustahkamlanadigan orfogrammali so’z, so’z birikmasi yoki gap yozilgan
bo’ladi. O’quvchilar topshiriqni mustaqil bajaradilar. Namunalar. 1. Tushirilgan harf o’rniga qavs
ichidagi harflardan mosini qo’ying: javo(p-b), ozo(t-d), far(k-q), ingli(s-z) 2. Tushirilgan harflarni
qo’ying: ...ayvand, da..tar, vazi.a, a..zab Mustahkamlanayotgan orfogramma xarakteriga qarab,
kartochkalardan topshiriqlar har xil bo’ladi. Kartochkalar bilan ishlash individual xarakterda
bo’lishi ham mumkin: qaysi o’quvchi kartochka tayyorlaydi. Orfografik xatolarning vujudga
kelishi umumiy xarakterdagi sababiga ko’ra quyidagilar kiradi:
a) yagona-orfografik-punktuasion rejimning joriy qilinmaganligi, joriy qilingan bo’lsa ham,
undan keng foydalanmaslik;
b) savodxonligi yetarli bo’lmagan o’quvchilarni yuqori sinfga ko’chirish;
v) sinf o’quvchilarining savodxonlik darajasi har xil bo’lishi;
g) o’quvchilarni turli fanlar bo’yicha topshiriqlar bo’yicha band qilib qo’yish;
d) orfografiya sistemasi bilan bog’liq bo’lgan sabablar;
Ma’lumki, o’zbek orfografiyasi fonetik, morfologik, grammatik, tarixiy-tradision prinsiplar
asosida tuzilgan. O’quvchilar bu prinsiplarni ba’zan aralashtirib yuboradilar. Masalan, ayrim
so’zlarni talaffuzga ko’ra yozadilar (kelibdi-kelipti).
Demak, xulosa qilib aytsak, orfografiya o’qitish metodikasi o’quvchilarni to’g’ri yozish, lug’at
ustida ishlash, savodxonligini o’stirishda katta ahamiyatga ega ekan.
