Varaq tekisligida mo’ljal olti yoshli bolalar bilan ishlashda muhim
masala ekani yukorida ko’rsatilgan edi. «Varaq tekisligi geometriyasi»
endi qisman o’zlashtirilgan. Endi olingan tajribani puxtalash,
mustahkamlash kerak. Shu maqsadda tayyorlov guruhda «Ko’urishga oid
diktant», «Eshitishga oid diktant» kabi qiziqarli mashqlardan keng
foydalaniladi; juft rasmlar bilan didaktik o’yinlar o’tkaziladi;
tasvirlangan buyumlar, geometrik figuralarning fazoviy joylashuvlarining
xar xil variantlari ifodalangan maxsus jadvallardan foydalaniladi. K atakli
yoki chiziqli «mikro fazoda» mo’ljal olish yangilik bo’lib kiradi. Bolalar
varaqning chiziqli yoki katakli qismlari bilan tanishtiriladi, masalan,
geometrik naqshning yoki alohida shakllar, belgilar, rayem elemetlarining
joylashtirilishlariga e’tibor beriladi; namunaga qarab, ularning fazoviy
joylashuvlarini mustaqil qayta tiklashga o’rgatiladi va x,. k. Kichik fazoni
ajratish, to’g’ri idrok qilish va alohida elementlar — harflar, belgilarning
joylashuvlarini aniq qayta tiklash qiyin masala ekanini ta’kidlaymiz.
Ammo bo’lajak birinchi sinf o’quvchisi buni hal qilishga tayyorlangan
bo’lishi kerak.
Buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarni farqlash. Olti yoshli
bolalar bilan ishlashda buyumlarning o’zaro joylashuvlari belgilari
bo’yicha,
ularning
orasidagi
munosabatlarning
rang-barang
variantlarining hammasn (ichida, ustida, tagida, orqasida, oldnda, orasida,
qarshisida, o’ngida, chapida, to’g’risnda va h. q) namoyon qilinishi kerak.
Bolalar ularni maxsus didaktik vaziyatlar (didaktik o’yinlar o’yinchoqlar bilan
mashqlar)da ham buyumni fazo muxitida ham bir xil darajada taniy oladigan
bo’lishlarn kerak. Didaktik material snfatida geometrik obyektlardan
(geometrik jismlar, geometrik figuralar modellari), buyumlar ning bir-birlariga
nisbatan joylashuvining fazoviy kurinishini aks ettiruvchi rasmlardan
foydalanish tavsiya etiladi. Real obyektlar ham rasmlarda sxema tarzida
(soddalashtirib) berilgan bo’lishi mumkii. Bu guruhda bolalarni real fazoni aks
ettiruvchi sodda sxema va rejalarni «ukish»ni urgatish imkoni paydo buladn.
Bugungi kunda bunday ishning axamiyatini oshirib baxrlash dargumon. Shu
bilan birga, bolalarda buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarni tushunishni
rivojlaitirishda ular bir buyumning boshqa buyumga nisbatan joylashgan
o’rninigina aniqlash (quyoncha o’rdakchadan oldinda, qizil doiracha ko’k
doiracha ustida yotibdi va h.q) bilan cheklanib kolmasliklarini kuzatib borish
muxnm. Bolalar ikki yoki undan ko’p obyektlar orasidagi munosabatlarni
topishlari
kerak,
masalan,
qo’g’irchoq ayiqchadap oldinda, ammo
matryoshkadan orqada, ayiqcha esa qo’g’irchoqning orqasida turibdi. Bu -
yumning joylashgan urnini topish eng oson topshiriqlardan bo’lib, u fazoviy
munosabatlarni aniqlash vaziyatyaga kiritilgan.
Maktabga tayyorlov guruhida lugat ustida ish lash alohida muxim
axamiyatga ega. Bo’lajak birinchi sinf o’quvchilari atamalarning
umumlashgan ma’nosining ahamiyatini egallab, ulardan o’z nutqida mustaqil
foydalaia oladigan bo’lishlari kerak. Bu rejada nutqda fazoviy belgilashlarni
favllashtirnshga mo’ljallangan bezaki didaktik o’yin va mashvlar («Aksincha»,
«Fikrni tuldir», «Nima qayerda?»» samaralidir.
Yo’l qoidalarini o’rgatish
Bu ish jarayonida transport va piyodalar harakati! qoidalarini umumlashgan
holda aks ettiruvchi maketlar, sxemalashtirilgan rasmlar, shartli belgnlar va
sodda sxemalardan foydalaniladi.
Shunday qilib, hozirgi zamon psixolognk va pedagogik tadqiqotlar hamda
maktabgacha tarbiya muassasalarining ilg’or ish tajribalari quyidagilarga
ishontirmoqda: bolalar bog’chasidan maktabga o’tish paytiga kelib, bolalar
atroflaridagi buyumlar, fazo haqida yetarli hajmda ma’lumotga ega bo’ladilar.
Ularning
bilimlari
maqsadga
yo’naltirilgan
o’rgatish
sharoitlarida
umumlashtirishning
yuqori
darajasiga
erishadi:
ya’ni
«o’zidan»,
«buyumlardan», fazo yo’nalishlaridan mo’ljal olishning har xil usullarini
sistema sifatnda bilganliklari asosida fazoda bemalol mo’ljal oladilar.
Oxirida bugungn kunda bolalar bog’chasidan maktabga boruvchi bola «Bolalar
bog’chasida ta’lim va tarbiya dasturi»ning «Fazoda mo’ljal olish» bo’limi
bo’yicha egallashi kerak bo’ladigan bilim va malakalar hajmini aniqlaymiz.
Bolalar quyidagilarni bilishlari kerak:
— Fazoviy yo’nalishlar — asosiy (oldinga — or-qaga, yuqoriga — pastga,
o’ngga — chaiga) va oraliq yo’nalishlar;
— Buyumlarning joylashuvlari va ular orasidagi fazoviy munosabatlar
o’rtasida, orasida, qarshisida, o’ngda, chapda, yuqorida, pastda, tagida;
usdida; ichida; orqasida, oldida va h.k.);
— Fazoda mo’ljal olishning ba’zi usullari (o’zidan, boshqa odamdan,
buyumlardan, fazoviy io’nalishlar bo’yicha);
— Piyodalarning ko’chada yurishining ba’zi qoidala-ri, ba’zi yo’l belgilari,
uydan bolalar bog’chasigacha boriladigan va bolalar bog’chasidan
uygacha bo’lgan yo’l;
— fazoviy atamalarning ma’no ahamiyatlarini (tu-shunish va ulardan
mustaqil foydalanish);
— «o’zidan», har xil buyumlardan mo’ljal olish;
— atrofdagi buyumlar va fazoda hamda tekislikda, mo’ljal olishning har xil
usullaridan foydalanib. mo’ljal olish;
— fazoda o’z o’rnini boshqa odamga nisbatan, bosh-Qa buyumlarga
nisbatan aniqlash; buyumlarning o’rnini o’ziga va buyumlarning bir -
biriga nisbatan joyla-shuvlarini aniqlash.
|
