10.2 Ehtiyot qismlar sarfiga ta’sir etuvchi omillar
Ehtiyot qismlar sarfiga ko‘pgina omillar guruhi ta’sir etadi (10.1-rasm).
Bu guruhlar quyidagilardan iborat:
- konstruktiv;
- texnologik;
- ekspluatatsion;
- tashkiliy.
Konstruktiv omillar. Konstruktiv omillar guruhiga mashinalarning
loyihalash va ishlab chiqarishda ta’minlangan ishonchlilik darajasi,
konstruksiyasining murakkabligi darajasi va detallarning birxillas htirish
darajasi kiradi.
143
Ishonchlilik darajasi. Mashinalar konstruksiyasining ishonchlilik
darajasi uni ishlab chiqarishga va ekspluatatsiya sharoitida texnik soz holatda
saqlab turishga ketadigan harajatlarning nisbati bilan baholanadi:
n
C
a
/C
ish
(L
opt
),
(10.3)
bu erda: C
a
– mashinaning narxi (shina va akkumulyator batareyasi
kirmaydi), so‘m.
C
ish
(L
opt
)- L
opt
resurs davomida mashinaning ishonchliligini saqlash
uchun ketgan o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisi:
C
ish
(L
opt
)
C
eq
(L
opt
)+S
t
(L
opt
)+S
m
(L
opt
)+S
tq
(L
opt
), (10.4)
bu erda: C
eq
(L
opt
)- L
opt
resurs davomida ehtiyot qismlar uchun ketgan
xarajatlar yig‘indisi, so‘m;
S
t
(L
opt
)- L
opt
resurs davomida mehnat sarflari uchun ketgan xarajatlar
yig‘indisi, so‘m;
S
m
(L
opt
)- L
opt
resurs davomida materillar uchun ketgan xarajatlar
yig‘indisi, so‘m;
S
tq
(L
opt
)- L
opt
resurs davomida mashinalarning turib qolishlari sababli
yo‘qotiladigan pul mablag‘lari yig‘indisi, so‘m;
Mashinalar ishonchlilik darajasi oshgan sari ehtiyot qismlarga b o‘lgan
talab kamayadi , natijada ularni texnik soz saqlash uchun ketadigan xarajat
ham pasayadi , ya’ni n>1.
Hozirgi vaqtda ko‘pgina mashina ishlab chiqaruvchi firmalar ishonchlilik
darajasi qiymatini n≥1.5 etkazmoqdalar. Bunday natijaga erishish uchun
ko‘pkina
izlanishlar,
konstruksiyani
takomllashtirish,
texnik
xizmat
ko‘rsatish va ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida sifatli bajarish kerak.
Mashinaning ishonchlilik darajasi pasaygan sari ehtiyot qismlarga b o‘lgan
talab oshib boradi. Ishonchliligi oshgan sari esa buning aksi . Shu sababli
ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab har xil bo‘ladi.
144
Mashina L
opt
resursga etgungacha uning ishonchliligi asta-sekin pasayadi.
Chunki avotmobilning foydalanishdan boshlab bosib o‘tgan masofasi oshgan
sari ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab oshib boradi (10.2-rasm ).Shuning uchun
ehtiyot qismga bo‘lgan talab hisoblanayotganda, mashina foydalanishdan
boshlab bosib o‘tgan masofani e’tiborga olish kerak.
Konstruksiyaning
murakkablik
darajasi .
Mashina
sanoati
o‘z
mashinalarining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini doimo yaxshilashga qaratib
ish olib boradi. Bunday natijaga, asosan, konstruksiyani murakkablashtirish
bo‘yicha erishiladi. Konstruksiya murakkablashib borgan sari, uning
elementlari soni oshib boradi, natijada ehtiyot qismlar nomenklaturasi ham
oshadi.
Birxillashtirish
darajasi.
Mashina
puxtaligi
birxillashtirilgan
va
standartlashtirilgan uzel va detallarni (podshipniklar, moy tutkichlar, elektr
jihozlari, detallari, normalar va b.) qo‘llash bilan ham oshiriladi.
Buning natijasida mashina parki bo‘yicha ehtiyot qismlar nomenklaturasi
pasayadi. Ekspluatatsion omillar . Ekspluatatsion omillar guruhiga dala, iqlim
va ishlash sharoitlari, foydalanish jadalligi, haydovchining malakasi va
0
20 40 60 80 100 L, moto/sоаt
10.1- rasm. Ehiyot qismlarning solishtirma sarfini masof a bo‘yicha o‘zgarishi
км
Сўм
1000
С
ЭҚ
4.0
3.0
2.0
1.0
145
boshqalar kiradi
.
Dala sharoitlari . Dala sharoitlari mashina agregat va
detallarining ishiga ta’sir etadi, bunda texnik holat parametrlarining o‘zgarish
jadalligi tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin, ya’ni mashinalarning ishlash
sharoit toifasi o‘zgarsa, uning texnik holati va o‘z navbatida ehtiyot qismlar
sarfi o‘zgaradi. Shu sababli “Nizom”da mashinalar ishlash sharoiti
toifasining ehtiyot qismlar sarfiga ta’sirini K
1
tuzatish koeffitsienti orqali
e’tiborga olinadi.
Transport sharoiti. Transport sharoitini ehtiyot qismlar sarfiga ta’sirini
e’tiborga olish uchun “Nizom”da K
2
koeffitsienti keltirilgan.
Iqlim sharoiti. Mashinalarning agregat va tizimlarining issiqlik va boshqa
ish tartibotlariga hamda uning texnik holatiga va ehtiyot qismlar sarfiga ta’sir
etadi. Ehtiyot qismlar sarfiga iqlim sharoitlarining ta’sirini e’tiborga olish
uchun “Nizom”da K
3
tuzatish koeffitsienti keltirilgan.
Mashinalardan foydalanish jadalligi. Bu ko‘rsatkichlar o‘z navbatida
ehtiyot qismlar sarfiga ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadi. SHu sabali ehtiyot
qismlar sarfiga bo‘lgan talabni hisoblash vaqtida mashinalardan foydalanish
jadalligini yillik yoki prognozlash davrida o‘rtacha bajarilgan ish bilan
e’tiborga olinadi.
Haydovchining malakasi. Mashinaning texnik holatiga ta’sir etadigan
omillar o‘z navbatida ehtiyot qismlar sarfiga ham ta’sir etadi. SHu sababli
ko‘pgina korxonalarida ehtiyot qismlarni kam sarf qilgan haydovchilarga
qo‘shimcha mukofot puli belgilab, oylik maoshlariga qo‘shib beradilar. Bu
ko‘rsatkichni har bir korxonada o‘z vaqtida hisobga olib borilsa, tejamkorlik
va mashinalardan foydalanish samarasi oshadi.
Texnologik omillar. Ushbu omillarning har biri o‘z navbatida ehtiyot
qismlar sarfiga keskin ta’sir etadi. Chunki qaysi korxonada sifatsiz TXK va
ta’mirlash ishlari o‘tkazilsa, taqlidchilar tomonidan ishlab chiqarilgan va
boshqa sifatsiz ehtiyot qismlar buzilgan detallar o‘rniga qo‘yilsa hamda
mashina ishlab chiqargan zavod (firma) tomonidan belgilangan sifatli
146
ekspluatatsion materiallar qo‘llanilmasa ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab oshib
boradi. Bu talabni kamaytirish maqsadida har bir korxonada:
TXK va ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazish;
ehtiyot qismlarni “asliyat” nusxasini qo‘yish;
ekspluatatsion materiallarni zavod (firma) tomonidan belgilangan
turlarini qo‘llash kerak.
Tashkiliy omillar. Bu omillar guruhiga: Mashina-traktor parkiga
keladigan yangi va hisobdan chiqariladigan mashinalar soni, mashinalar
“yosh” guruhi va mashinalarning jamlanish darajasi kiradi.
Yangi keladigan va hisobdan chiqariladigan mashinalar soni. Ushbu
ko‘rsatkich hozirgi vaqtda bizning davlatimizda notekis o‘zgarmoqda.
Chunki mashinalarning narxi haddan tashqari yuqori bo‘lganligi sababli
ko‘pgina korxonalar o‘z vaqtida yangi mashinalarni sotib ololmayaptilar va
natijada mashinalarni hisobdan chiqarish ham sust bormoqda. Bun day holat
MTP ta’minot ishlarini qiyinlashtiradi.
Mashinalar “yosh” guruhi. Mashinalar “yosh” guruhi deb, mashina
parkini “yosh” guruhlarga soni yoki foizli taqsimlanishi tushuniladi. Har bir
korxona yoki region uchun o‘rtacha yoshi va “yosh” guruhlardagi mashinalar
soni qisqa vaqt uchun keskin o‘zgaradi. Bu, o‘z navbatida, ehtiyot qismlar
sarfiga keskin ta’sir etadi. Shu sababli mashinalar “yosh” guruhini ehtiyot
qismlarga bo‘lgan talabni hisoblashda e’tiborga olish zarur (buni ehtimollik
usuli e’tiborga oladi).
Mashinalarning jamlanish darajasi. Mashina-traktor parkida bir turdagi
mashinalar ko‘p jamlangan bo‘lsa, ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab oshadi,
lekin kam jamlangan bo‘lsa, moddiy texnik ta’minotni tashkil etish
qiyinlashadi.
| 