MULOQOT MADANIYATI
Haydarova Omadxon
Andijon davlat universiteti O‘zbek tilshunosligi kafedrasi magistri
Annotatsiya: Maqolada inson o‘z nutqini vaziyatlar va odamlar holatini
hisobga olgan holda tuzishi kerak haqida fikr yuritiladi. So‘zlarda aks etgan
psixologik, ijtimoiy xususiyatlar tahlil etiladi.
Tayanch so‘z va iboralar: nutq, leksema, sema, ruhiyat, me’yor, ritorika,
kommunikatsiya, etos, logos, uslubiyat, baho, muloqot, tafakkur, idrok.
Nutq madaniyati – muayyan bir xalq madaniyatining ushbu xalq tilidagi aksi
va ifodasidir. Ushbu tushuncha borasida turli xil qarash va izohlar mavjud bo‘lsa-da,
eng avvalo, nutq madaniyati grammatik jihatdan to‘g‘ri gap tuzish, xatosiz so‘zlash,
tushunarli va ravon fikr yuritish deb talqin etiladi. Nutq madaniyati bu – har bir
insonning til sohasida, nutq so‘zlash borasida egallagan bilimlari va yutuqlari
majmuasi bo‘lib, ular so‘zlovchining bilimdonligi, tarbiyasi, ma’naviy yetuklik
darajasini ko‘rsatuvchi omildir. U millatning umumiy madaniyatini ko‘tarish,
kishilarda ma’lum til boyligidan, uning imkoniyatlaridan to‘g‘ri va unumli
foydalanish ko‘nikmalarini tarbiyalashga xizmat qiluvchi vosita hamdir.
Ritorikada etos, pafos, logos kabi terminlar mavjud bo‘lib, ular ritorikaning
asoslari hisoblanadi. Bulardan etos – so‘zlovchi nutq so‘zlayotgandagi sharoitni
anglatadi. Ya’ni bunda nutqiy vaziyat, joy, nutq uchun ajratilgan vaqt oralig‘i
nazarda tutiladi. Pafos deyilganda, so‘zlovchining muloqot jarayonidagi maqsadi
tushuniladi. Har qanday suhbat, muloqot o‘z maqsadiga ega bo‘ladi. Logos esa –
so‘zlovchi o‘z nutqida qo‘llaydigan so‘zlar, ibora va gaplarni ifodalaydi
1
.
Demak, etos – bu nutqiy vaziyat, pafos – nutq maqsadi va ma’nosi, logos –
leksik birliklarning ifodasi. Ushbu terminlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq
bo‘lib, har biri ikkinchisini to‘ldirib turadi. Agar shu uch tushuncha muloqot
jarayonida bir-biriga mutanosiblikda o‘z ifodasini topsa, so‘zlovchi va tinglovchi
orasida o‘zaro muloqot muvaffaqiyatli darajada amalga oshadi. Yu. Rojdestvenskiy
yuqorida qayd etilgan terminlarni yanada aniqroq tushuntirish maqsadida o‘z ishida
misollar keltirib o‘tadi. Masalan, g‘aroyib jonzotlar mamlakatiga tushib qolgan
Gulliver mamlakat egalarining tillarini bilmaganligi sababli ular bilan muloqot qila
olmaydi, o‘z fikrlarini ularga yetkazib bera olmaydi. Bu vaziyatda logosning
qanchalik muhim ekanligi muallif tomonidan qayd etiladi. Ertak qahramonlaridan
1
Головин Б.Н. Основы культуры речи. – М.: Высшая школа, 1980. – С. 126.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
96
biri bo‘lgan Tentakvoy motam marosimida mutlaq vaziyatga to‘g‘ri kelmaydigan
nutq so‘zlagani uchun jazolanganligi holatini yuqorida nomi tilga olingan olim
etosga misol tariqasida keltirib o‘tadi. Misoldan vaziyatga ko‘ra nutq noo‘rin
so‘zlangani anglashadi. Uchinchi terminga esa, izoh tariqasida Yu. Rojdestvenskiy
Frantsisk Asizkiyning qushlarga va’z o‘qish holatini keltirib o‘tadi. Frantsiskning
va’z mavzusi qiyin bo‘lmasa-da, qushlar uning va’zini eshitishga moyillik
bildirmaydilar. Natijada, nutq maqsadini amalga oshirishga hojat ham qolmaydi. Bu
esa avtor tomonidan pafosga yorqin misol tariqasida keltiriladi
1
.
Yuqoridagi misollardan ma’lum bo‘ladiki, “etos”, “pafos” va “logos”
tushunchalari orasida uzviylik, muvozanat saqlangandagina muloqot samarali
bo‘ladi.
Nutq madaniyati bilan ruhshunoslikning munosabati, nutqning o‘rinli -
o‘rinsiz ekanligini belgilashda namoyon bo‘ladi. So‘zlovchi har - xil vaziyatlarda,
har - xil odamlar o‘rtasida bo‘ladi. Demak, u o‘z nutqini ana shu vaziyatlar va
odamlar holatini hisobga olgan holda tuzishi kerak. Bundan tashqari tinglovchilar
kayfiyati degan narsa ham bor. So‘z tinglovchilarning zerikib turganligi sezilib tursa-
yu, nutq qanchalik to‘g‘ri bo‘lmasin, notiq o‘sha zerikkanlikni his qilmasa va nutqni
cho‘zib yuborsa, uning ta’sir kuchi yo‘qoladi.
Nutqni ta’sirchan qilishda tilning tasviriy vositalaridan hisoblangan
metonimiya, metafora kabilardai foydalaniladi. Nutq madaniyati bilan ruhshunoslik
munosabatida ko‘proq notiqning u yoki bu fikrini bayon qilishda odamlar kayfiyatini
hisobga olishi birinchi o‘rinda turadi. Har bir kishining, umuman tinglovchining
kayfiyatiga qarab nutq so‘zlashi taqozo etiladi. Tinglovchilar bilan samimiy
muomala hamma vaqt notiqning asosiy vazifasi bo‘lishi lozim. Tinglovchilarning
yuz va ko‘z ifodalarini ko‘rmay, sezmay turib, eng zo‘r zarur gapni aytib yuborishni
o‘ylab ko‘rish kerak. Ana shunday zarur gaplar hammaning diqqati tortilgan paytda
aytilishi zarur.
Hamma vaqt ham tinglovchilar oldida uyalib qolmaslik, noo‘rin so‘zlarni,
gaplarni ishlatib yubormaslik uchun notiq odamlar ruhiyatini chuqur ko‘zda tutishi
lozim, ularni qiziqtiradigan narsalarni topishga harakat qilishi, boshqa mavzu,
boshqa hodisalarga o‘tib ketmasligi kerak. Har bir notiq uning nutqi qanday
tuzilganda tilning qanday tasviriy vositalarini qaysi holatlarda, nutqning qaysi
qismida ishlatganda tinglovchilar kayfiyatiga ta’sir qilinishi, ular kayfiyatini
o‘zgartirishini yaxshi bilishi lozim. Ana shundagina ko‘zlangan maqsadga erishish
mumkin.
Nutq madaniyati nafosat (estetika), badiiy adabiyot, adabiyotshunoslik,
adabiy tanqidchilik kabi fanlar bilan uzviy aloqadadir. Chunki yaxshi nutq
1
Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 69-70.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
97
tinglovchiga estetik zavq berishi kerak, uni hayajonlantirishi lozim. Badiiy nutq esa
ta’sirchan nutq bo‘ladi, shu orqali kishilar ongiga ta’sir etadi. Unday nutq egasi
badiiy tasvir vositalaridan juda keng foydalanadi.
Azaldan og‘zaki va yozma nutq madaniyati adabiy til asosida shakllanib
kelgan. To‘g‘ri va xatosiz so‘zlash hamda yozish adabiy tilni mukammal bilish
natijasida yuzaga keladi. Tilning turli me’yorlar asosida tartibga solinishi esa,
tabiiyki, adabiy tilning shakllanishiga asos bo‘ladi. Badiiy nutqning adabiy til
me’yorlariga munosabati ham boshqacha. Unda ba’zi adabiy me’yorlardan
chekinish ham uchrashi mumkin. Biroq bunda ma’lum bir maqsad ko‘zda tutilgan
bo‘ladi. Fikrni ona tilida mustaqil, ravon, go‘zal va lo‘nda ifoda etmoq uchun
odamda nutqiy madaniyat yetarli darajada bo‘lmog‘i lozim. Zero, nutq madaniyati
tildan bemalol va maqsadga o‘ta muvofiq tarzda foydalana olishni ta’minlaydigan
ko‘nikma, malaka va bilimlarning jami demakdir.
Nutqning madaniyligini ta’min etadigan to‘g‘rilik, aniqlik, mantiqiylik,
ifodalilik, boylik, soflik kabi bir qancha sifatlar mavjud. Ana shu kommunikativ
sifatlarning barchasini o‘zida mujassamlashtirgan nutq madaniy nutq hisoblanadi.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
98
|
