13
Reja.
1. Kattaliklarning birliklari.
2. Kattalikning o‘lchamligi.
3. Xalqaro birliklar tizimi.
4. Kattalik birliklarini va o‘lchamlarni belgilash
va yozish qoidalari
3.1 Kattaliklarning birliklari
Muayyan obektni tavsiflovchi kattalik shu obekt uchun xos bo‘lgan
miqdor tavsifiga ega
ekan, bu kabi obektlar o‘zaro birgalikda ko‘rilayotganda faqat mana shu miqdor tavsiflariga ko‘ra
tafovutlanadi. Buning uchun esa solishtirilayotganda obektlararo biror bir asos bo‘lishi lozim. Bu
asosga solishtirish birligi deyiladi. Aynan mana shunday tavsiflash asoslariga kattalikning birligi
deb nom berilgan.
Ko‘rilayotgan fizikaviy obektning ihtiyoriy bir xossasining miqdor tavsifi bo‘lib
uning
o‘lchami xizmat qiladi. Lekin ―uzunlik o‘lchami‖, ―massa o‘lchami‖, ―sifat ko‘rsatkichining
o‘lchami‖ degandan ko‘ra ―uzunligi‖, ―massasi‖, ―sifat ko‘rsatkichi‖ kabi iboralarni ishlatish ham
leksik
jihatdan,ham texnikaviy jihatdan o‘rinli bo‘ladi.O‘lcham bilan qiymat tushunchalarini bir-
biriga adashtirish kerak emas. Masalan, 100 g, 10
5
mg, 10
-4
t - bir o‘lchamni 3 xil ko‘rinishda
ifodalanishi bo‘lib, odatda ―massa o‘lchamining qiymati‖ demasdan, ―massasi (...) kg‖ deb
gapiramiz. Demak kattalikning qiymati deganda uning o‘lchamini
muayyan sonli birliklarda
ifodalanishini tushunishimiz lozim.
Kattalikning o‘lchami - Ayrim olingan moddiy obekt, tizim, hodisa yoki jarayonga tegishli
bo‘lgan kattalikning miqdori bo‘lib hisoblanadi.
Kattalikning qiymati - qabul qilingan birliklarning ma‘lum
bir soni bilan kattalikning
miqdor tavsifini aniqlash.
Qiymatning sonlar bilan ifodalangan tarkibiy qismini kattalikning sonli qiymati deyiladi.
Sonli qiymat kattalikning o‘lchami noldan qancha birlikka farqlanadi, yoki o‘lchash
birligi sifatida
olingan o‘lchamdan qancha birlik katta (kichik) ekanligini bildiradi yoki boshqacha aytganda Q
kattaligining qiymati uni o‘lchash birligining o‘lchami [Q] va sonli
qiymati q bilan ifodalanadi
degan ma‘noni anglashimiz lozim:
Q q q[Q].
Endi yana kattalikning birligiga qaytamiz. Ikki xil metall quvur berilgan bo‘lib, birining
diametri 1 m, ikkinchisiniki 0,5 m. Ularning ikkovini diametr bo‘yicha
solishtirish uchun, muayyan
bir asos sifatida olingan birlik qiymati bilan solishtirishimiz lozim bo‘ladi
