278
bog‘lanish usuli orqali aniqlash mumkin.
Buning uchun materiallar
xarajati 3 xil ko‘rinishga ega bo‘lishi lozim.
1. Rejadagi materiallar xarajati (rejadagi sarf me’yori rejadagi
bahoda).
2. Haqiqiy materiallar xarajati ( haqiqiy sarf me’yori haqiqiy
bahoda).
3. Shartli material xarajati (haqiqiy sarf me’yori rejadagi material
bahosi bo‘yicha).
Har 3 ko‘rsatkichni bir-biri bilan taqqoslash orqali materiallar xara-
jatiga sarf me’yorini hamda material bahosining o‘zgarishini ta’siri hi-
soblab topiladi. Materiallarning o‘rindosh qiymatlari bilan almash-
tirilishi va hokazo omillar ta’siri ham, albatta, ushbu ikki omil ta’sirida
hisob-kitob qilinadi. Omillar ta’sirini aniqlashda iqtisodiy tahlilning
bog‘lanish va aloqadorlik uchun mos bo‘lgan usullari qo‘llaniladi.
Material xarajatlar mahsulot hajmining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi
o‘zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Shu sababli ularning o‘zgarishini
o‘rganishda, albatta, o‘zaro aloqadorlik darajasiga ham ahamiyat berish
talab etiladi. Bunda har bir so‘mlik mahsulot hajmiga to‘g‘ri keladigan
yoki ishlab chiqarish xarajatlarining material sig‘imi ko‘rsatkichlariga
muhim e’tibor berilishi lozim.
Material xarajatlar o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarning bir necha
jihatini keltirish mumkin, lekin hisob-kitob qilinadigan ikki omilni
farqlash lozim. Bular, material xarajatlar sarf me’yori hamda material
xarajatlar bahosining o‘zgarishidir. Barcha omillar ta’sirini shu ikki omil
vositasida hisoblash mumkin. Bu yerda me’yor o‘zgarishiga miqdoriy
birlik, baho ta’sirini esa sifat birligi deb qaralishi ham mumkin.
76-jadval
