70
massasini qo‘lga olib chamalash mushkul ekanligini uqtiradi. Bunday hol-
larda eng oddiy pallali tarozilardan foydalanish mumkinligini tushintiradi va
predmetlar massasini taqqoslash jarayonida undan foydalanish yo‘llarini
tushuntiradi. Zaruriy tajribaga esa amaliy mashqlar davomida erishiladi.
O‘quvchilarning diqqatini taroz pallalari bo‘sh vaqtida ko‘rsatkich
tillarning
holatiga, so‘ngra esa, pallalarga har xil buyum qo‘yilgandan keyingi ho-
latga qaratiladi.
O‘qituvchi bolalarga, uzunlikni o‘lchashda qo‘llanilgani kabi, massani
o‘lchash uchun o‘lchov birligi zarurligini ma’lum qiladi. Bunday o‘lchov birligi
sifatida «kilogramm» qabul qilingan.
O‘qituvchi 1 kg, 2 kg, 5 kg li taroz toshlarini namoyish etadi. O‘quvchilar
toshlarini o‘lchash (tortish) bo‘yicha mashqlarni o‘tkazadilar. Buning oqi-
batida ular miqdorlar haqida tasavvurni kengaytirish o‘lchov bilan boshqa
mavzularni
kengroq anglash, hisob-kitob bo‘yicha ko‘nikmalarini mukam-
mallashtiradilar.
Massalarning yig‘indisi, ayirmasi yoki qoldig‘ini topish bilan bog‘liq ma-
salalarni yechish jarayonida o‘quvchilar bir xil nomdagi birliklarda ifodalan-
gan miqdorlarni qo‘shish va ayirishga oid vazifalarni bajaradilar.
4. Hajm.
Hajm tushunchasi va uning o‘lchov birligi
litr tushunchasi bilan bolalar
birinchi sinfda tanishadilar. 4- sinfda hajm o‘lchov birligining sodda
ko‘rinishlari o‘rganiladi. Shuning uchun ham hajmni o‘rganishda bir nomli
ko‘rsatkichdan boshqa nomli ko‘rsatkichga o‘tish,
ikki xil nomdagi hajm
miqdorini qo‘shish va ayirish kabi jarayonlar bo‘lmaydi.
Hajm va uning o‘lchov birligi litr bilan tanishish jarayonida quyidagi
muammoli holatlardan foydalanish mumkin.
1. O‘qituvchi stolida suv to‘latilgan ikki xil idish turibdi. Har ikkovida suv
bir xil to‘latigan bo‘lsa ham idishlardan biri ingichka, ikkinchisi esa yo‘g‘on
va ikki xil hajmda ikkita stakan (ularni 1 va 2 deb belgilaymiz) va suvni
quyish uchun ishlatiladigan yana boshqa uchinchi idish bor.
O‘qituvchi 1 sonli stakan bilan har ikkala idishdagi suvlar hajmini
o‘lchashni topshiradi. O‘quvchilar katta idishda 10 stakan, kichik idishda 5
stakan suv borligini aniqlaydilar. Bundan tegishli xulosa chiqariladi.
Keyin ikkinchi stakan bilan har ikki idishdagi suv o‘lchanadi. Bu holatda
katta idishdagi suv 4 stakan, kichik stakandagi suv 2 stakan chiqadi. Ya’ni
xulosa qilinadi.
Endi o‘qituvchi katta idishdagi suvni ikkinchi stakan bilan,
kichik idish-
dagi suvni birinchi stakan bilan o‘lchashni topshiradi. Yakunlarni muho-
kama qilish o‘quvchilarni shunday xulosalarga olib keladiki, idishlardagi suv
hajmini o‘lchash va taqqoslash uchun bitta o‘lchov birligidan bitta stakan-
dan foydalanish zarur ekan. Bu holatda uzunlikni santimetr bilan, massani
esa kilogramlar bilan o‘lchashni misol keltirib, hajmni o‘lchash uchun litrdan
o‘lchov birligi sifatida foydalanishni tushuntiradi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
71
2. Suvli ikki idishdan biri kengroq ikkinchisi uzunchoq bo‘lib, ikkinchisi-
dagi suvning balandligi birinchisiga nisbatan yuqoriroq. O‘qituvchi savol
beradi: «Bu idishlarning qaysi birida suv ko‘proq?». Javoblar turlicha
bo‘ladi. Qaysi idishda suv ko‘proq ekanligini hal etish kerak.
O‘quvchilarning o‘zlari idishlardagi suvni o‘lchash
uchun uchinchi idishdan
foydalanishni taklif etadi. Bolalar suvni o‘lchash jarayonida har ikkala
idishda ham bir xil hajmdagi bir xil suv bor degan fikrlarga kelishlari ham
mumkin. O‘qituvchi o‘lchovlar yakuni bo‘yicha qo‘yidagicha xulosaga ke-
ladi: turli hajmli idishlarda turli miqdorda suv bo‘lishi mumkin va ularni
yuzaki chamalash mumkin emasligini, o‘lchov yo‘li bilan aniq natijaga erish-
ish mumkinligini tushuntiradi. Hajmning o‘lchov birligi kiritilganidan so‘ng
turli amaliy mashqlar bajariladi. Masalan: «Bir idishda 5 l suv bor, ikkinchis-
ida 3 l suv bor. Har ikkala idishdagi suvlar hajmi teng bo‘lishi uchun nima
qilishi kerak?». (Birinchi idishdan ikkinchisiga
suv quyilsa unda ikkala
idishda 4 litrdan suv bo‘ladi, yoki birinchi idishdagi 2 l suv to‘kib tashlansa,
har ikkala idishdagi suvning hajmi teng bo‘ladi). «Bir idishda 3 l. suv bor.
Ikkinchisida esa 2 l. ko‘proq. Nima qilsak, ikkinchi idishda birinchi idishga
nisbatan 1 l suv ko‘proq bo‘ladi?».
Birinchi masala kabi, bu ham bolalarda fikrlash haqiqiy javobni topish
davomida aqliy harakatni yuzaga keltiradi. Masalan, bolalar, birinchi
idishga 1 l suv qo‘shimcha quyishni, yoki birinchisiga 2 l, ikkinchisiga 1 l
suv yana quyishni taklif etishlari mumkin. Bu takliflarning hammasi amalda
bajarilib ko‘rilishi kerak, ya’ni, hajmni o‘lchash bo‘yicha
mashqlarga aylan-
ishi kerak. Yuqorida keltirilgan vazifalar bolalarda oddiy holat – idishdagi
suvni stakan bilan o‘lchashga nisbatan ko‘proq qiziqish uyg‘otish mumkin.
5.Vaqt.
Mavjud dastur bo‘yicha vaqt miqdori va uning o‘lchov birliklari bilan tan-
ishuv 2-sinfda amalga oshiriladi. Vaqt haqidagi tushunchani shakllantirish
jarayonidagi murakkablikni nazarda tutib, bu sohadagi ishlarni birinchi
sinfdanoq boshlamoq lozim.
O‘quvchilarning kunlar va oylarini yozib borishi, oy va hafta ichida kunlar
soni qancha ekanligini aniqlash, dars va tanaffuslar davomi kabi amaliy ish-
lar birinchi sinfdanoq vaqt haqidagi tushunchalar berib boriladi.
2-sinfda esa yil, oy, sutka (kecha-kunduz), soat va minut kabi birliklar
o‘rganiladi. 3-sinfda esa, sekund va asr tushunchalari o‘tilishi bilan bola-
larda vaqt haqidagi tushunchalarni yanada aniqlashtirishga erishiladi. Vaqt
birliklari haqida tasavvurni shakllantirish uchun turli mashg‘ulotlar o‘tkazish
yaxshi samara berishi mumkin, masalan: o‘qituvchi o‘zi qarsak chalgandan
so‘ng bir minut o‘tgach,bolalar ham qarsak chalishini tushuntiradi. (bolalar
bir minut vaqt o‘tishi uchun 60 gacha sanashlari kerak ). Kalendar bilan ish-
lash ham yaxshi natija beradi. Darslikda keltirilgan
mashqlarni bajarish
davomida bolalar yil davomida qancha oy, haftada qancha kun borligini va
ularning davomiyligini bilib oladilar.
