- Planşet kompyuterlərin dəstəklənməsi

1 
Mövzu 11 
Pedaqoji innovasiyalar 
Cəmiyyət inkişaf etdikcə, hər sahədə olduğu kimi, pedaqoji sahədə də yeni-yeni tələblər irəli 
sürülür. Bu isə pedaqoji prosesi təkmilləşdirməyi, yeni məzmun, forma və metodları tətbiq 
etməyi zəruri edir. 
Pedaqoji sistemin təkmilləşdirilməsi iki yolla həyata keçirilir: a) intensiv yol; b) ekstensiv 
yol. İntensiv yol pedaqoji sistemin daxili ehtiyatlarını işə salmaqla bağlıdır. Ekstensiv 
yol pedaqoji prosesə əlavə qüvvə, vaxt və vəsait cəlb olunmasını nəzərdə tutur. Məsələn, gənc 
nəslə daha möhkəm bilik vermək üçün təlim müddətini uzatmaq, proqramları genişləndirmək 
olar. Bu ekstensiv yoldur. Halbuki bunsuz da həmin məqsədə nail olmaq mümkündür. Məsələn, 
yeni metodlar tətbiq etməklə, mövcud forma və məzmunu təkmilləşdirməklə, şagirdlərə müstəqil 
iş bacarıqları aşılamaqla, onları özünütəhsilə cəlb etmənin intensiv yoludur. 
Pedaqoji prosesdə yeniliklər in miqyası müxtəlif ola bilər: müəyyən bir metodu, formanı 
təkmilləşdirmək, yeni iş texnologiyaları tətbiq etmək, yaxud təhsil-tərbiyə sistemini 
yeniləşdirmək. 
Respublikamızda hazırda təhsil sahəsində islahatlar aparılır, təhsilin maddi bazasında təhsil və 
tərbiyə işinin məzmununda, metodikasında, müəllim-şagird münasibətlərində, idarəetmədə 
böyük dəyişikliklər baş verir. 
Pedaqoji sistemdə yeniliklərin əsas istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir: 
- məktəbin demokratikləşdirilməsi; 
- pedaqoji prosesin humanistləşdirilməsi; 
- əməkdaşlıq pedaqogikasının tətbiqi; 
- təlim-tərbiyə prosesinin fərdiləşdirilməsi; 
- təhsil və tərbiyə işinin məzmununun genişlənməsi; 
- təlim-tərbiyə prosesinin optimallaşdırılması; 
- yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqi; 
- məktəbin idarə edilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi; 
- ixtisasartırma sisteminin yenidən qurulması; 
- təhsilin dünya standartlarına uyğun qurulması və s. 
Təhsildə mövcud olan innovasiyaların məzmununun təyin olunması olduqca mürəkkəbdir, çünki 
əksər hallarda innovasiyalar «yenilik» adı altında müxtəlif cür şişirdilir. Digər tərəfdən, təhsildə 
kiçik də olsa belə, innovasiyalar demək olar ki, hər yerdə və hər gün baş verir; lakin bunlar elə 
miqyasda baş tutur ki, heç kimin nəzər və diqqətini xüsusi olaraq cəlb etmir. Hazırda 
Azərbaycanın təhsil məkanında daha çox tətbiq olunan innovasiya – intensiv metodların və İKT-
nin tətbiqi vasitəsilə öyrənmənin səmərəliliyinin artırılması olduğu halda, ən az tətbiq olunan və 
ya olunmayan innovativ yanaşma «onlayn» təhsildir. Bütövlükdə, təhsil innovasiyalarının əsas 
meyarı davamlı gələcəyin və «biliklərə əsaslanan cəmiyyətin» təmin olunmasıdır. Bu 
müzakirədən üç əsas sual yaranır:
1. Azərbaycanda pedaqojiyönlü kolleclərdə tətbiq edilən innovasiyalar onlara xeyir 
gətirirmi?
2. Bu tip kolleclərdə transformativ və məktəb həyatına yüksək dərəcədə pozitiv təsir edə 
biləcək və ən çox arzuolunan innovasiyaların yaranmasında hansı maneələr mövcuddur?

2 
3. Təhsildə yüksək nəticələr əldə etmək və tələbələri həyata və iş fəaliyyətinə hazırlamaq 
üçün bu tip məktəblərdə lazımi innovasiyaları necə həyata keçirmək və yaymaq olar? 
Pedaqoji innovativ yeniliklər ya innovativ məhsul, yəni yeni səmərə gətirən bir cihaz və 
avadanlıq, elektron dərslik, yeni informativ vasitə və buna bənzər digər formalarda, ya da 
innovativ proses, yəni daha səmərəli və yeni texnoloji yol, metodika və ya təhsil xidmətləri kimi 
təqdim oluna bilər. Bununla belə, təşkilatlararası sistemdə, yəni bir neçə təhsil müəssisəsinin 
təqdim etdiyi innovativ yeniliklər və ya sifarişli innovasiyalarda istifadəçilərin və innovativ 
yeniliyi yaradan şəxsin funksiyaları fərqlənə bilər. Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, yaradılmış 
innovasiya təhsilin səviyyəsinə nə qədər çox sirayət edərsə, onun dəyəri və əhəmiyyəti də bir o 
qədər yüksək olar. Bu baxımdan, innovasiyalar ya tələbata uyğun şəkildə, ya da strateji formada 
meydana gələ bilər. Mövcud tələbatın «çağırışlarına» cavab olaraq pedaqoji innovasiyanın 
xüsusi çəkisi çox yüksəkdir. Bu onunla bağlıdır ki, müasir dövrdə təhsil sisteminin bütün 
səviyyələrində rəqabət şəraiti gücləndiyindən, yeni dərsliklərin, kurikumların və metodların 
yaranması qaçılmaz olmuşdur. Bununla belə, tələbata əsaslanan innovasiyanın bəzi məhdud 
cəhətləri də var. Belə ki, bu yeniliklər əksər hallarda, necə deyərlər, «bazar tələblərindən geri 
qalmamağa» hesablandığından, inkişaf etmiş dövlətlərin təhsil müəssisələrinin innonavasiyaları 
ilə müqayisədə rəqabətli üstünlüklər yaratmır. Digər bir məslə də ondan ibarətdir ki, bu cür 
pedaqoji innovsiyalar çox vaxt «digərlərinin imitasiyası» şəklində meydana çıxır, bəzən isə lokal 
xidmət xüsusiyyətləri nəzərə alınmadığından, davamlı bir sistemə çevrilə bilmir. Odur ki,strateji 
innovasiyalar pedaqoji müəssisələr üçün daha uzunömürlü olur; çünki bu tip innovsiyaların 
mahiyyəti «müdafiə» xarakterindən daha çox «hücumçu» səciyyəsi daşıyır. Əlavə olaraq, strateji 
innovasiyaların bir üstünlüyü də ondan ibarətdir ki, onlar nəinki mövcud olanları, eləcə də 
gələcəkdə baş qaldıra biləcək yenilikləri də nəzərə alır. Hazırda həm elmi-pedaqoji, həm də digər 
təhsil praktikasında innovasiyalara olan ehtiyac və tələbat get-gedə daha da artmaqdadır. Qeyd 
etməliyik ki, yenilikçilik yaradıcı düşüncə yeni fikirlər haqda düşünməklə bağlı olduğu halda 
(koqnitiv aspekt), innovasiyalar xaraktercə yeni olan işlərin icrası deməkdir (prakseoloji aspekt), 
yəni pedaqoji innovasiyalar artıq elmi və koqnitiv süzgəcdən keçmiş məhsullar hesab 
edildiyindən, onlar praktikada sınaqdan keçməyə daha uyğundur. Bu baxımdan, pedaqoji 
innovasiyaya belə tərif vermək olar: «Pedaqoji innovasiyalar, pedaqoji nəzəriyyə, metodik 
yanaşma, tədris texnikası, təlim aləti, öyrənmə prosesi və ya institusional quruluş tətbiq 
olunduqda tədrisdə, təlim və tərbiyədə əhəmiyyətli və səmərəli dəyişiklik meydana gətirən və 
tələbələrin daha yaxşı öyrənməsinə səbəb olan proses hesab edilir». Burada təhsil sahəsində 
yeniliklərin artırılması, təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsi və öyrənmənin bir proses kimi 
keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulur. Digər tərəfdən, bu innovativ idarəetmə kifayət 
qədər pozitiv əsaslara söykəndikdə, təlim keyfiyyətinə birbaşa təsir etməklə, həm də tərbiyə 
işləri kompleksinin təkmilləşdirilməsinə şərait yaradır; başqa sözlə desək, bu birbaşa və 
bilavasitə təsir metodlarının dialektikasını yaradır. Təhsildə səmərəliliyin iki indikatoru 
mövcuddur vaxt və dəyər.Əgər əvvəlkindən daha az vaxt və maddi resurslardan istifadə etməklə 
daha yüksək və keyfiyyətli öyrənmə əldə edə biliriksə, deməli, bu öyrənmə prosesi səmərəli 
hesab edilir. Məhsuldarlıq isə əldə olunmuş nəticələrin sərf olunmuş pedaqoji səylərə olan 
nisbəti ilə ölçülür, yəni daha az səy göstərməklə, daha böyük məhsuldarlıq və təlim keyfiyyəti 
əldə olunursa, əldə olunmuş nəticə məhsuldar hesab edilir. Odur ki, təhsildə innovasiyaların 
ölçülməsində səmərəli öyrənmə və yüksək keyfiyyətli təhsilin mövcudluğu başlıca indikatorlar 
hesab edilir. Bu həm də o deməkdir ki,təhsildə tətbiq olunan innovasiyalar həm öyrənmənin 
məhsuldarlığını artırmalı, həm də öyrənmə prosesinin özünü səmərəli etməlidir. 
Təhsildə tətbiq olunan innovasiyaların aşağıdakı növləri vardır: 
1. Təhsilin təşkili və idarə edilməsi sahəsində mövcud olan innovasiyalar;
2. Sinif – dərs sistemində tətbiq olunan yeni texnologiyalar;

3 
3. Müəllimlərin işə qəbulu, hazırlanması və yenidən hazırlanması sahəsində mövcud olan 
innovasiyalar.
Bu tip innovasiyalar həyata keçirilmə miqyasına görə endogen və ekzogen tiplərə bölünür. 
Endogen təhsil innovasiyaları – təhsil sisteminin bir və ya bir neçə sahəsi və onların müxtəlif 
aspektləri ilə: nəzəriyyə və praktika, kurrikulum, öyrənmə və öyrətmə, təhsil siyasəti, təhsil 
texnologiyası, təhsil institutları və onların inzibatçılığı, institutsional mədəniyyət, müəllimlərin 
təhsili və digər bu kimi sahələrlə əlaqədar ola bilər. Ekzogen təhsil innovasiyaları maraqlı 
tərəfləri, öyrənənləri, valideynləri, müəllimləri, təhsil inzibatçılarını, tədqiqatçılarını, təhsil 
siyasəti işçilərini əhatə edir və onların bu innovasiyalara fəal dəstəyini tələb edir. Öyrənənlər 
dedikdə, tələbələrin öyrənmə prosesində üzləşdiyi koqnitiv və psixoloji xüsusiyyətləri, didaktik 
bacarıq və düşüncələri, öyrənməyə münasibəti və buna müvafiq olan səriştələri nəzərdə tutulur; 
əks təqdirdə, tələbələr bir substrat kimi endogen məfhumlara aid edilməlidirlər. Əqli proseslər 
həm də ekzogen sıraya aid edilir. Bunlara, eyni zamanda münasibətləri, öyrənmə üsullarını, 
davranışları, motivasiyaları, özünüqiymət ləndirməni, müstəqilliyi, kommunikasiyanı, 
əməkdaşlıq pedaqogikasını və səmərəli öyrənmə kimi cəhətləri daxil etmək olar. Göründüyü 
kimi, pedaqoji innovasiyalar heç də sadə yolla yaranan və təsir mexanizminə malik olan bir 
fenomen hesab edilmir.
Pedaqoji innovasiyaların növlərindən danışarkən, hər şeydən əvvəl, onun pedaqoji sahənin hansı 
fəaliyyət növünə aid olması nəzərə alınmalıdır. Pedaqoji fəaliyyətdə mövcud olan və 
gözləniləninnovasiyalar onların əsasən aşağıdakı sahələrdə tətbiqi ilə bağlıdır.
1. Təlim materiallarının, təhsil proqramlarının, dərsliklərin və digər biliklər sisteminin 
məzmun və forma (hər ikisi birlikdə və ya ayrıca) kəsb edən resurslarının, yenı məhsul və 
ya xidmətin meydana gəlməsi;
2. Xidmət sahəsində yeni, daha da təkmilləşdirilmiş və səmərəlilik baxımından daha üstün 
proseslərin, elektron fəaliyyət növünün təqdimatı;
3. Məktəbdaxili, məktəbdənkənar və sinifdənxaric işlərin yeni, daha səmərəli və asan 
yollarla, yeni texnologiyaların tətbiqi ilə qurulması metodları (məsələn, məktəb – 
valideyn, müəllim – valideyn məlumatlandırma siteminin tətbiqi, yeni texnologiyalarla 
məktəbdaxili nəzarətin bütöv və qismən bir hissəsinin həyata keçirilməsi, İKT vasitəsi ilə 
qarşılıqlı dərsdinləmələr və təhlillər, valideyn-məktəb arasında keçirilən virtual iclas və 
sessiyalar, konfrans rejimində mobil kommunikasiya vasitələrindən istifadə etməklə 
vacib məsələlərin həlli və s.);
4. İxtisaslara tətbiq olunan pullu xidmətləri məqsədyönlü şəkildə diferensiallaşdırmaqla və 
ya eyniləşdirməklə hədəflərə çatmağı daha da təkmilləşdirmək.
Bu pedaqoji innovativ metodların bir hissəsi birbaşa idarəetmə, digər hissəsi isə birbaşa təlim və 
tərbiyə məsələləri ilə bağlıdır. Öz istifadə məkanına görə pedaqoji innovasiyalar iki qrupa 
bölünür: 
1) məktəbdaxili;
2) məktəbxarici.
Pedaqoji innovasiyaların növləri və xüsusiyyətləri nə qədər əhəmiyyətli olsa da, məsələnin digər 
tərəfi aktual olaraq qalır: «Bu yenilikləri kimlər edir?», «Müəllimlər innovasiyalar edirlərmi və 
onaların fərqli pedaqoji yanaşmalarını innovasiya hesab etmək olarmı?», «Dərsliklərdə və təhsil 
müəssisələrində dəyişikliklər yoxdursa, bu pedaqoji müəssisə qeyri – innovativmi hesab 
olunur?», «İrəli sürülən innovativ metod, xidmət və ya proseslə hansı miqyasda müsbət və 
səmərəli dəyişikliklər edilə bilər və ümumiyyətlə edilə bilərmi?», «Bu dəyişikliklərin məzmunu 
necədir və onları ölçmək mümkündürmü?», «Təhsildə innovasiyanın ölçülməsi və ya 

4 
qiymətləndirilməsi üçün hansı metodlar vardır və gələcək perspektivlər nədən ibarətdir?». 
Sonuncu sual ona görə maraqlıdırki, XXI əsrin ikinci onilliyində təklif olunan innovasiyalar artıq 
bir neçə ildən sonra ya özü köhnəlmiş görünə bilər, ya da tətbiqi nəzərdə tutulmuş hədəflər 
tamamilə yenilənmiş və dəyişilmiş olar. Məsələn, heç kimə sirr deyildir ki, 30-50 il bundan 
əvvəlki tələbələrin intellektual bilik səviyyəsi və koqnitiv düşüncə tərzi hazırkı dövrlə 
müqayisədə xeyli dəyişilmişdir. Belə olan halda hansı növ innovativ yenilik məqbul və ya 
qəbuledilən hesab edilə bilər, hansılar perspektivsiz sayılar? Bu kimi suallar ətrafında 
düşünərkən, biz ümumiyyətlə təhsildə olan innovasiyaların daha geniş və sistemli bir 
mənzərəsinin təhlil olunmasına ehtiyac duyuruq. Odur ki, yalnız təhsil sahəsindəki 
innovasiyaların deyil, ümumiyyətlə, innovativ sistemin nələrdən ibarət olması məsələsini şərh 
etməliyik. İnnovasiyaların istər yenilik (yeni metod və ya üsul), istərsə də maddiləşmiş predmet 
və ya proses şəklində nəticəsindən asılı olmayaraq, onlar həyata keçirildiyi ərazi və onun 
iqtisadi-sosial xüsusisiyyətləri ilə sıx surətdə bağlıdır. Belə ki, Əraziyə bağlı İnnovasiya Sistemi 
(ƏİS) tədris bölgəsi və ya regional innovasiya sistemləri kimi müxtəlif anlayışları əhatə 
etdiyindən, bu model Ərazinin Yenilik Sistemi(ƏYS) adlandırılır.
Müasir pedaqoji innovativ yenilikləri təhlil edərkən, onların əksəriyyətinin texnologiya 
vasitəsi(noutbuk, iPad, ağıllı telefon) və ya texnologiyaya əsaslanan öyrənmə sistemləri, 
məsələn, Təhsili İdarəetmə Sistemi (TİS) (ingiliscə – Learning Management System), təhsil 
proqramları və veb-əsaslı resurslarla həyata keçirildiyinin şahidi oluruq. Əslində, texnologiya hər 
zaman insan fəaliyyətinin hər hansı bir sahəsində hərəkətverici qüvvə, həm də innovasiya aləti 
kimi xidmət edir; odur ki, innovativ pedaqoji idarəetmədə texnologiyanın tətbiqi zamanı 
qazanılan vaxt çox zaman «iqtisadi vaxt» (İV) adlanır. Bu tip innovativ texnologiyalara video və 
lent yazıları, yüksək səviyyəli multimedia və proyektorlar, televiziya, linqafon sinifləri, virtual 
kitablar, planşet dərsliklər, tədrisə dair mühüm filmlər, kitabların məktəbdaxili radio vasitəsilə 
translyasiyası və s. bu kimi alətlər daxildir. Televiziyanın həyatımıza daha intensiv daxil olması, 
radionun funksiyasını və istifadəsini xeyli azaldır. Müəllimin müəyyən funksiyalarını öz üzərinə 
götürən televiziya otaqları eyni vaxtda bir neçə sinif təlimlərinə qoşularkən yalnız bir texniki 
heyətin – idarəedici nəzarətçinin olması kifayət edirr; heç şübhəsiz, bu, təlimin səmərəli 
qurulmasına və tələbələrin (daxili) maraqlarının artmasına səbəb olur. Televiziya vasitəsi ilə sinif 
otaqlarına translyasiya olunan təlim materiallarının seçilməsinə və lazım gəldikdə onların 
məzmun və formasında dəyişikliklərin edilməsinə tədris fənn müəllimləri və müvafiq qurumlar 
məsuliyyət daşımalıdır. Burada bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşərdi.Bu, intitusional olaraq 
tələbə kontingenti daha çox olan auditoriyalarda xüsusi səmərə verir. Bu, bir tərəfdən sinfin idarə 
olunması və vaxta qənaət nöqteyi-nəzərindən faydalıdırsa, digər tərəfdən, təlimlərdə vizual 
biliklərin üstünlük təşkil etməsi ilə də səmərəlidir. Məsələn, pedaqojiyönlü kolleclərdə bu üsulun 
musiqi və rəsm, rəsmxətt, zoologiya, biologiya kimi fənlərin tədrisi zamanı xüsusi üstünlüyə 
malik olması danılmazdır. Belə ki, rəngli fonda xüsusi cizgi və ştrixlərin verilməsi, rəsmin 
konturlarının cızılması skafholdinq (yardımla və addım-addım öyrənmə) vasitəsilə auditoriyaya 
çatdırılmalı olan kontent materiala marağı daha da artırır. Aparılmış müşahidələrimiz göstərir ki, 
televiziya tədris üsulu məktəblərimizdə ya heç isifadə olunmur, ya da yalnız günorta vaxtlarında 
daha çox istifadə edilir. Yaxşı olardı ki, bu tədris üsulundan səhər saatlarında daha çox istifadə 
olunsun.
Texnologiya aktiv bir element kimi günümüzün yeniliklərinin əsas mənbəyi hesab edilsə də, 
təkcə texnologiyaya güvənmək doğru olmazdı. Burada aşağıdakı faktorların nəzərə alınması son 
dərəcə vacib hesab edilir: 
1) pedaqoji mühitdə müəllimlərin innovativ tədris zamanı vaxtdan praktiki məqsədlər üçün 
istifadə etməsinin zəruriliyi; 
2) sinfin düzgün idarə olunmasının əsas həlqələrdən biri hesab edilməsi;

5 
3) müvəffəq olmağın kritik zəruriliyi, yəni müvəffəqiyyəti əldə etmə müəllimləri bu 
prosesdə təcrübə keçirməyə və normalardan kənara çıxmağa sövq etməməsidir. 
Beləliklə, prinsipal cəhətlər – innovativ tətbiqetmənin hər birinin fərdi xüsusiyyətlərə malik 
olması(məsələn, kompyuter və televiziya tədrisi müxtəlifdir və onların hər birinin yeri ayrıcadır) 
yadda saxlanılmalı, bu innovativ tədrisdən hansı vaxt və nə qədər istifadə etməyin lazım gəlməsi 
kimi məsələlər nəzərə alınmalıdır.

1 

Download 5,57 Mb.