• 2. Tənliyin tərtibinin azadılması halları.
  • II nö v
  • Tərtibin azaldılması halları.
  • Misal
  • 3. Hasil və qismətin diferensialını daxilinə alan tənliklər.
  • Mühazirəçi : R. F. D. dosent Orucova Rəna Üzeyir qızı Ədəbiyyat




    Download 4,45 Mb.
    bet53/75
    Sana31.12.2019
    Hajmi4,45 Mb.
    #7057
    TuriMühazirə
    1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   75

    2) μ = μ(x) olduqda, yəni

    = λ(y) olduqda (4) tənliyindən

    = λ(y) ; μ = (7)

    Misal 3.

    (2xy2 – 3y3)dx + (7-3xy3)dx



    = = = λ(y);

    μ = = = e-2 ln y = = =

    dx + dy = 0;

    (2x – 3y)dx + dy = 0

    = , ,

    u(x,y) =



    u(x,y) = x2

    x2

    Verilmiş tənliyin ümumi inteqralıdır.



    2. Tənliyin tərtibinin azadılması halları.

    ► Sərbəst dəyişəninə, axtarılan funksiyaya onun birinci və ikinci tərtib törəməsinə nəzərən tənliyə ikitərtibli diferensial tənlik deyilir. Bu tənliyi ümumi şəkildə aşağıdakı kimi yazmaq olar

    (1)

    İkitərtibli diferensial tənliyi eyniliyə çevirən x məchulundan və iki sərbəst ixtiyari sabitlərindən asılı olan funk­siyasına bu tənliyin ümumi həlli deyilir.

    (1) tənliyinin ümumi həllindən C1C2 ixtiyari sabitlərinin verilmiş qiymətlərində alınan həllinə (1) tənliyinin xüsusi həlli deyilir.

    Əgər tənliyi yüksək törəməyə nəzərən həll ediləndirsə, onda bu tənliyi

    (2)

    şəklində göstərmək olar.

    Sadə inteqrallanan ikitərtibli diferensial tənliklərə elə tənliklər aiddir ki, (2) bərabərliyinin sağ tərəfində duran funksiya yalnız üç arqumentin birindən asılı olsun.

    I növ. Tutaq ki,

    . (3)

    Bu tənliyi inteqrallasaq alarıq

    Yenidən inteqrallasaq nəticədə alarıq



    burada – ixtiyari sabitlərdir və qeyri-müəyyən inteqrallar uy­ğun funksiyaların ibtidai funksiyalarıdır.



    II növ. Tutaq ki,

    (4)

    Burada

    götürsək ( p-yə y-dən asılı funksiya kimi baxsaq) alarıq



    Nəticədə, (4) tənliyi aşağıdakı şəkilə düşər



    .

    Dəyişənləri ayırsaq:



    .

    Sonuncu tənliyi inteqrallasaq alarıq:



    və ya




    olduğundan əvvəlki tənliyi belə yazmaq olar:

    Buradan bir daha dəyişənləri ayıraraq və inteqrallayaraq sonda alarıq:





    IIIv. Tutaq ki,

    (5)

    Burada götürək. Onda



    olar və (5) tənliyi aşağıdakı şəkilə düşər



    .

    Dəyişənləri ayıraraq inteqrallasaq:



    .

    Bu tənlikdən kəmiyyətini müəyyən edərək ikinci dəfə inteq­rallama yolu ilə y-ki də tapmaq olar.

    Tərtibin azaldılması halları. İkitərtibli

    (1)

    diferensial tənliyinin birtərtibli diferensial tənliyinə gətirildiyi aşağıdakı iki hala baxaq.

    I hal. Tutaq ki, (1) diferensial tənliyinin sağ tərəfində x dəyişəni aşkar şəkildə daxil deyildir, yəni tənlik

    (2)

    şəklindədir.

    Burada


    götürərək



    birtərtibli diferensial tənliyi alarıq. Burada sərbəst dəyişən kimi y çıxış edir.



    II hal. Tutaq ki, (1) diferensial tənliyinin sağ tərəfində y dəyişəni aşkar şəkildə daxil deyildir, yəni tənlik

    (3)

    şəklindədir. Burada



    götürərək məchul p funksiyasının daxil olduğu birtərtibli diferensial tənlik alarıq



    Qeyd edək ki, yuxarıda baxılan II və III növləri (§ 6) (2) və (3) tənliklərinin xüsusi hallarıdır.



    Misal 1.

    (4)

    tənliyini həll edin.

    Birinci hala görə götürək. Onda (4) tənliyi

    şəklinə düşər.

    Buradan:

    1) p=0 , yəni y=C;

    2) , yəni

    Potensiallasaq alarıq



    və nəticədə,



    İnteqralladıqdan sonra alarıq



    və deməli,



    burada – ixtiyari sabitlərdir.



    Misal 2.

    x=1 olduqda başlanğıc şərtləri ödəyən

    (5)

    tənliyinin həllini tapın.

    (5) tənliyində götürək. Onda



    yaxud


    (6)

    Alınan tənlik bircins tənlik olduğundan əvəzləməsi qəbul edək, nəticədə



    (6) tənliyində yerinə yazsaq alarıq



    ;

    buradan


    , və ya

    İnteqrallasaq alarıq



    və nəticədə,



    , yəni .

    ixtiyari sabitini müəyyən etmək üçün verilmiş başlanğıc şərtləri (x=1 olduqda ) nəzərə alaq: 1=1+, yəni = 0 və beləliklə,



    Buradan alırıq

    . (7)

    sabitini başlanğıc şərtlərdən tapırıq. (7) düsturunda x=1 götürsək alarıq , yəni . Nəticədə, axtarılan xüsusi həll olar.



    3. Hasil və qismətin diferensialını daxilinə alan tənliklər.

    İndi isə funksiyaların hasilini və ya qismətini daxilinə alan iki növ tənliyə baxaq, həmin tənliklər aşağıdakı şəkildə yazıla bilər:



    d(xy) = x dy + y dx; (1)

    d = ; (2)

    d = . (3)

    Bu növ tənlikləri



    xy = u, y = və ya =u, y = ux

    əvəvzləmələrin köməyi ilə asanlıqla həll etmək mümkündür. Həmin əvəzləmələrin tədbiqinə aid bir misala baxaq:



    Download 4,45 Mb.
    1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   75




    Download 4,45 Mb.

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Mühazirəçi : R. F. D. dosent Orucova Rəna Üzeyir qızı Ədəbiyyat

    Download 4,45 Mb.