Pedagogik oʻyinlarning asosiy belgilari

197
Ta’lim muassasalarida koʻp holatlarda rolli va kasbiy xarakterga 
ega ishbilarmonlik oʻyinlarian foydalaniladi. 
Muhimi pedagogik maqsadlarda qoʻllaniladigan oʻyinli texno-
logiyalarining asosini imkoniyati cheklangan bolalarning faollik va 
tezkorlikka asoslangan faoliyati tashkil etadi. 
Pedagogik oʻyinlar yangi oʻquv materialini oʻzlashtirish, mus-
tahkamlash, imkoniyati cheklangan bolaning ijodiy qobiliyatini rivoj-
lantirish, umumiy kasbiy tayyorgarlik koʻnikma, malakalaring shakl-
lantirish kabi masalalarni yechishga qaratiladi. Ular yordamida 
imkoniyati cheklangan bolalar turli holatlardan oʻquv materialini 
tushunish, uning negizida ma’lum koʻnikma, malaka va sifatni 
oʻzlashtirish imkoniyatiga ega boʻladi. 
Ayni oʻrinda oʻyin metodikasiga koʻra guruhlangan oʻyin 
texnologiyalarining mohiyati xususida soʻz yuritiladi. 
1. Didaktik oʻyinlar – oʻrganilayotgan obyekt, hodisa, jarayon-
larni modellashtirish asosida oʻquvchilarning bilishga boʻlgan qizi-
qishlari, faolliklarini oshiradigan oʻquv faoliyati turi hisoblanadi. Bu 
kabi oʻyinlar oʻquvchilar tomonidan ijtimoiy-foydali mehnat va 
oʻqish koʻnikmalarini faol oʻzlashtirishda muhim ahamiyatga ega 
boʻlib, ularning ahamiyati natijalar bilan emas, balki jarayonning 
mazmuni va kechishi bilan belgilanadi; bu kabi oʻyinlar bolalarni 
ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, 
ulardagi turli psixologik zoʻriqishlarni kamaytiradi. 
2. Syujetli oʻyinlar – pedagogik voqelik, hodisalar bayonining 
muayyan izchilligi va unda ishtirok etayotgan shaxslar faoliyatining 
oʻzaro bogʻliqligiga asoslangan oʻyinlar sanaladi. Bu kabi oʻyinlar 
odatda pedagogik muammolarning yechimini izlash, ta’lim-tarbiya 
jarayonida yuzaga kelgan muammoli vaziyatlarni bartaraf etish, 
shaxsni qayta tarbiyalash maqsadida qoʻllaniladi. 

198
3. Rolli oʻyinlar – ma’lum bir shaxsning vazifa va majburiyat-
larini bajarishdagi ruhiy holati, xatti-harakatlar mohiyatini ochib 
berishga yoʻnaltirilgan oʻyinlar, ularda rollar majburiy mazmuni 
bilan taqsimlanadi. Rolli va ishbilarmonlik oʻyinlari oʻquvchilarni 
muayyan jarayonga tayyorlash, ularda ma’lum hayotiy voqelik, hodi-
salar jarayonida bevosita ishtirok etish uchun dastlabki koʻnikma-
malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayoni ishtirok-
chilari (M.: oʻquvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa a’zolari, ta’lim 
muassasalarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarning vakillari 
va b.) sifatida turli rollarni bajarish imkoniyati cheklangan bolalarga 
pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan tanishish imkoniyatini 
yaratsa, oʻquvchilarga ma’lum faoliyatni samarali tashkil etishga 
nazariy, amaliy, eng muhimi, ruhiy jihatdan tayyorlanishga yordam 
beradi. 
4. Ishbilarmonlik oʻyinlari – ma’lum faoliyat, jarayon yoki 
munosabatlar mazmunini yoritish, ularni samarali, toʻgʻri, oqilona 
uyushtirishga doir koʻnikma, malaka hamda sifatlarni oʻzlashtirish 
maqsadida tashkil etiladigan oʻyinlar. Bu turdagi oʻyinlar ta’lim 
oluvchilarda aniq faoliyat yoʻnalishida zarur BKM va sifatlarni 
shakllantirish yoki rivojlantirish maqsadida tashkil etiladi. Shu 
jihatdan ishbilarmonlik oʻyinlari ishlab chiqarish jarayoni, kasbiy 
faoliyatining modellashtirilishini anglatadi. Ishbilarmonlik oʻyini 
imkoniyati cheklangan bolalarda kasbiy sifatlarni hosil qilish bilan 
birga shaxsiy sifatlarni ham tarbiyalaydi, ularning ijtimoiylashuvini 
ta’minlaydi. 
5. Imitatsion oʻyinlar – ishlab chiqarish korxonalari, ish oʻrin-
lari, firmalar, tashkilotlarda xodimlar tomonidan amalga oshirila-
digan faoliyatni imitatsiyalash (taqlid qilish, koʻchirish) asosida 
imkoniyati cheklangan bolalarni muayyan amaliy yoki kasbiy fao-
liyatga samarali tayyorlashga yoʻnaltiradigan oʻyinlar. Bu turdagi 

199
oʻyinlar ssenariyasi, syujetidan tashqari, imitatsiya jarayon, obyekt-
larning tarkibiy tuzilmasi va ahamiyatini toʻla ochib berish maqsadia 
modellashtiriladi. Imitatsion oʻyinlar jarayonida ta’lim oluvchilar 
muayyan operatsiyalarni. M.: masalalar yechish, ma’lum bir usulni 
oʻzlashtirish imkoniyatiga ega boʻladi. 
6. Dramatik oʻyinlar (psixologik va ijtimoiy dramalar) – 
psixologik hamda ijtimoiy masalalarni hal qilishga yoʻnaltirilgan 
oʻyinlar boʻlib, ular tashkil etilishi, metodik xususiyatlariga koʻra 
rolli va ishbilarmonlik oʻyinlariga yaqin. Odatda psixologik va 
ijtimoiy xarakterdagi dramatik oʻyinlar jamoadagi muhitni yaxshi-
lash, shaxslararo munosabatlarning ijobiy boʻlishiga erishish, mulo-
qotga kirisha olish, jamoada yagona birlikni qaror toptirish, oʻzga-
larning ruhiy holatini toʻgʻri baholash, ogʻir vaziyatlarga duch kelgan 
subyektlarga yordam koʻrsatish hamda samarali, unumli faoliyat 
koʻrsatish uchun zarur sharoitni yaratishga xizmat qiladi. 
Barcha oʻyinlarda boʻlgani kabi pedagogik oʻyinlar jarayonida 
ham ishtirokchi-imkoniyati cheklangan bolalar faol holatda boʻladi, 
sheriklari bilan oʻzaro munosabatga kirishadi, shuningdek, oʻz 
qarashlarini sheriklariniki bilan taqqoslash, jamoa bilan zarur muno-
sabatni oʻrnatish orqali oʻzini oʻzi oʻrganadi. 
Pedagogik jarayonda oʻyinlarda foydalanishda ayrim jihatlarga 
e’tibor qaratish lozim. Jumladan: 
- oʻyin ssenariysini tayyorlash;
- yoʻriqnomalar tuzish;
- auditoriyani oʻyin mohiyatiga muvofiq jihozlash. 
Pedagogik xarakterdagi oʻyinlarning tarkibiy tuzilmasi quyida-
gilardan iborat: 
- oʻquv maqsadi;
- oʻyinning vazifasi;
- oʻrganiladigan muammo tafsiloti;

200
- oʻyin vaziyatining tafsiloti;
- ishtirokchilarning tasnifi
Ta’lim jarayonida oʻyin texnologiyalari qoʻllash quyidagilarga 
asoslanadi:
- guruhni shakllantirish;
- mashgʻulotlarning bosh maqsadini ifodalash;
- muammoli vaziyatni vujudga keltirish;
- rollarni taqsimlash,
- oʻyin reglamentini oʻrnatish;
- materiallar, yoʻriqnomalar, qoidalar va
- koʻrsatmalar toʻplamini tarqatish;
- maslahat berish.
Oʻyin texnnologiyalarini qoʻllashda rollar qur’a tashlash yoʻli 
bilan taqsimlanadi. Bunda rollar nomi yozilgan kichik qogʻozcha-
larda foydalanish mumkin. Rollarning imkoniyati cheklangan bolalar 
oʻrtasida qur’a asosida taqsimlanishi kelib chiqish ehtimoli boʻlgan 
noroziliklarning oldini oladi. 
Oʻyin jarayonida belgilangan vaqt (reglament)ga, muloqot 
odobiga rioya etish, faollik koʻrsatish hamda oʻyinni oxirigacha 
davom ettirish kutilgan natijani kafolatlaydi. Shuningdek, quyidagi 
omillar pedagogik maqsadlarda oʻyin texnologiyalaridan samarali 
foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi: 
- oʻyin ssenariysining puxta tayyorlanganligi;
- oʻyin maqsadi va vazifalarining toʻgʻri, aniq belgilanishi;
- oʻyin qoidalarining aniq, loʻnda (8 – 10 tagacha) ifodalanishi;
- oʻyin yoʻriqnomasining mavjudligi;
- imkoniyati cheklangan bolalarning oʻyin jarayoniga qiziqish-
lari;
- rollarning samarali, toʻgʻri taqsimlanishi; 
- jamoada koʻtarinki kayfiyatning yuzaga kelishi; 

201
- ishtirokchilarning bir-birlarini tushuna olishlari va qoʻllab-
quvvatlashlari; 
- har ishtirokchining oʻyin natijasi uchun mas’uliyatni his etishi; 
- barcha ishtirokchilar imkoniyatlarining yagona maqsadga 
yoʻnaltirilishi. 
Oʻyin jarayonida hech kim halaqit qilmasligi kerak. Bordi-yu, 
zaruriyat boʻlsagina faqat boshlovchi ishtirokchilarning harakatlarini 
tuzatishi, ularni toʻgʻri yoʻnaltirishi mumkin. 
Har qanday jarayon singari oʻyin yakunida uning tashkil etilishi, 
oʻtkazilishi yuzasidan muhokama oʻtkazilishi zarur. Muhokama cho-
gʻida oʻyin ishtirokchilari, tomoshabin (jamoaning oʻyinda ishtirok 
etmagan a’zolari), ekspertlar oʻyinning tashkil etilishi va oʻtkazilishi 
yuzasidan oʻz fikr-mulohazalari, takliflarini bildiradi. 
Muhokama jarayoni quyidagi tartibda tashkil etiladi: 
- taqrizchilarni chiqishlari;
- fikrlar almashinuvi;
- ishtirokchilarning oʻz qarorlari va xulosalarini himoya qilish-
lari; 
- oʻyinga yakun yasash. 
Oʻyin texnologiyalarining metodik ta’minoti loyiha, oʻyinning 
mezonlari, ish qogʻozlari (metodik koʻrsatmalar), oʻyin mohiyatini 
yorituvchi hujjatlar (ssenariy) kabilardan iborat. Pedagogik jarayonda 
qoʻllaniladigan oʻyinlar subyekt faoliyatini taqozo etadigan hamda 
mashina (m.: kompyuter) oʻyinlari tarzda farqlanadi. Oʻyinlar cho-
gʻida turli vositalar (kompyuter, imitatsion trenajyorlar, sport anjom-
lari (koptok, arqon, halqa), xomashyolar (plastlin, yumshoq oʻyin-
choqlarni yasash uchun materiallar, rangli qalamlar, ish qogʻozlari, 
oʻyinchoqlar, legolar, konstruksiyalar, dekoratsiyalar va b. kerak 
boʻladi. 

202

Download 3,4 Mb.