N. B. Goipova inkluziv ta’lim gospital ped a gogika

191
MUAMMOLI TEXNOLOGIYALAR 
Muammoli ta’lim bu – oʻquvchiga beriladigan bilimning qaysi 
qismini, qanday yoʻl bilan berish muammosini samarali hal qilishga 
qaratilgan oʻqituvchi faoliyatidir. Muammoli ta’lim darsda bir vaqt-
ning oʻzida oʻqituvchi va oʻquvchilarning hamkorlikdagi harakati 
boʻlib, u oʻquvchi shaxsidagi muhim belgi ijodiy fikrlash qobiliyatini 
rivojlantiradi.
N.G.Dayri aytganidek, darsda oʻrganiladigan mazmunning 
murakkab qismini oʻzlashtirishda oʻqituvchining faoliyati qanday 
boʻlsa, oʻquvchi faoliyatini ham shu darajaga yetkazish muammoli 
ta’limning asosiy maqsadidir.
Muammoli ta’lim – oʻquvchilarning erkin fikrlashlariga, oʻzi-
ning fikrini erkin bayon qila olishlariga va fikrlarini yanada rivoj-
lantirishga ta’sir etishidir. Muammoli ta’lim oʻqituvchidan aniq 
harakat qilishni, darsning har bir minutini hisobga olishni, ushbu 
vaqtda kerakli samara hosil boʻlishi uchun oʻzining barcha imko-
niyatlarini va mahoratini ishga solishni talab etadi. Bu masalani hal 
etishning muhim sharti oʻqituvchining boʻlajak oʻquv mashgʻulotiga 
tayyorgarligidir. 
Tayyorgarlik jarayonida muammoli ta’limning barcha koʻri-
nishlarini hisobga olish va uni usulini ishlab chiqish zarur. Muammoli 
ta’limga tayyorgarlik koʻrishda oʻqituvchilar qator qiyinchiliklarga 
duch keladilar. Bu qiyinchiliklarni yengishda oʻqituvchini inno-
vatsion ijodiy laboratoriyasining ahamiyati katta.
Muammoli ta’lim an’anaviy ta’limning salbiy jihatlarini barta-
raf etish maqsadida yuzaga kelgan insonni fikrlash, xotirasini mus-
tahkamlash va ekspluatatsiya qilish asnosida yuzaga kelgan. Fanda 
muammoli oʻqitish bilan aloqador ikkita tushuncha ishlatiladi: 
“muammo” va “muammoli vaziyat” tushunchalari. Ayrim hollarda 
ular sinonimdek tushunilsada, lekin bu atamalar bilan belgilangan 

192
ob’yektlar oʻz hajmi bilan farqlanadi. Muammo muammoli masalalar 
ketma-ketligiga ajraladi. Muammoli ta’lim shunday shaklki, u ta’lim 
jarayoni sub’yektlarini muammoli izlanish asosida bilim olishiga 
asoslanadi. Bu jarayonda ular ilmning ob'yektiv qarama-qarshilik-
lariga, ijtimoiy va kasbiy amaliyot hamda ularni hal etishda, fikr-
lashda, samarali muloqotga kirishish va bilimlarni ijodiy oʻzlashti-
radilar. Oʻqitishni bunday shakllanishining asosi muammoli vaziyat-
lar hisoblanadi.
Koʻplab olimlar (T.V.Kudryavsev, A.M.Matyushkin, S.L.Ru-
binshteyn, I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, M.Maxmutov, R.A.Mavlonova 
va boshqalar) muammoli ta’limning afzal jihatlari haqida fikr yuritib, 
u shaxsda bilimlarni oʻzlashtirish, ijodkorlik, izlanuvchanlik, tanqi-
diy fikrlash kabi xususiyatlarni shakllantirishni, fikrlash va ta’limdagi 
muammoli vaziyatning chuqur psixologik xarakteristikasini ifoda-
laganlar. 
Psixologlarning ta’kidlashicha, fikrlash doimo muammo yoki 
savoldan, ajablanish yoki tushuna olmaslikdan va ziddiyatdan bosh-
lanadi (S.O.Rubinshteyn). Ana shularga koʻra, pedagogika nazariyasi 
va amaliyoti asosini oʻquv muammosi tashkil etadigan ta’limga 
muammoli yondashish tushunchasi faol kirib kela boshladi. Bu 
muammoning mohiyati oʻquvchiga ma’lum koʻnikma va malakalar 
bilan tushunish hamda tushuntirish uchun ilgarigi bilimlar kamlik 
qiladigan voqealar oʻrtasidagi didaktik ziddiyatlardan iboratdir. 
Bunday ziddiyat ijodiy oʻzgartirishga turtki boʻladi (M.Maxmutov). 
Muammoli vaziyat – oʻquvchining ma’lum psixik holatidir. 
Bunday holat biror topshiriqni bajarish (masala yechish, savolga 
javob topish) jarayonida ziddiyatni anglash tufayli vujudga keladi. 
Ana shu ziddiyatni anglash oʻquvchilarda predmet toʻgʻrisidagi, ishni 
bajarishning usuli yoki shartlari haqidagi yangi bilimlarni izlash 
ehtiyojini uygʻotadi. 

193
Oʻtgan asrning 60-yillarida muammoli ta’lim L.Rubinshteyn, 
M.I.Maxmutov, V.Okon, I.Y.Lerner kabi tadqiqotchilarning qarash-
lari negizida yanada rivojlangan. S.L.Rubinshteynning “Tafakkur 
muammoli vaziyatdan boshlanadi” degan gʻoyasi muammoli ta’lim-
ning psixologik asosi sifatida qabul qilingan.Muammoli ta’limning 
bir necha turlari mavjud. M.N.Skatkin oʻz ishlarida muammoli 
ta’limning quyidagi turlari borligiga urgʻu beradi. 
Pedagogika sohasida koʻpholatlarda “muammo” tushunchasi 
tashkiliy-pedagogik, psixologik, ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni 
hal qilishda qoʻllaniladi. Soha nuqtai nazardan pedagogik jarayonda 
quyidagi xarakterdagi muammolarga murojaat qilinadi: 
- didaktik xarakterdagi muammo; 
- amaliy xarakterdagi muammo; 
- ilmiy-metodik xarakterdagi muammo;
- sof ilmiy xarakterdagi muammo. 
Ma’lum bilimlar, noma’lum bilimlar va mavjud tajriba muam-
moning tarkibiy qismlari sifatida namoyon boʻladi. Ta’lim jarayonida 
masalani qoʻyishda mavjud shart-sharoitlarni aniqlashda muammo 
fundamental asos sifatida namoyon boʻladi. 
Pedagogik jarayonda imkoniyati cheklangan bola “muammo”ga 
emas, balki muammoli vaziyatga roʻpara qilinadi. 
Darhaqiqat, muammoli vaziyat deganda imkoniyati cheklangan 
bolanining hozirda yoki kelgusida ta’lim maqsadiga erishishi uchun 
xavf tugʻdiraigan vaziyat tushuniladi. 

Download 3,4 Mb.