3.4. Gidravlik presslarda shtamplash
Pokovkalarning sinflanishi
Gidravlik presslar kuchli deformatsiyalovchi jihoz bo’lib, ularda quyidagi
turdagi pokovkalar shtamplanadi:
-
yetarlicha quvvatga ega bo’lmagan bolg’alash jihozida shtamplab
bo’lmaydigan yirik pokovkalar;
-
katta ishchi yurishni talab etadigan pokovkalar;
-
issiq holda deformatsiyalashda maxsus fizik – kimyoviy xossalarni talab
etuvchi pokovkalar.
1 guruh (3.32-rasm) silliq devorli yoki murakkab shaklga ega bo’lgan, ochiq
teshikli yoki yopiq teshikli (aslaha korpusi, gilzalar, vtulkalar, mufta, silindr va
boshqalar) stakan turidagi pokovkalarni o’z ichiga oladi. Ularni tayyorlash uchun
teskari siqib chiqarish va undan keyin devorini ingichkalashtirib cho’zish
qo’llaniladi.
2 guruh (3.33-rasm) – disksimon pokovkalar: uncha katta bo’lmagan idishlar
va flanetsli vtulkalar, turbinalar rotori, diafragmalar va xokazolar. Ular ochiq, yopiq
va sektsiyali shtamplarda cho’ktirish bilan siqib chiqarish operatsiyalarni birga
qo’llagan holda olinadi.
161
3.32-rasm. Gidravlik presslarda shtamplanadigan 1 guruh pokovkalari
3.33-rasm. Gidravlik presslarda shtamplanadigan 2 guruh pokovkalari
3 guruh (3.34-rasm) tirsakli valga o’xshagan o’qi cho’zilgan pokovkalar va
shunga o’xshash pokovkalarni o’z ichiga oladi. Ular murakkab sektsiyali va
ajraluvchi presslarda bukish va qisman cho’ktirish operatsiyalarini qo’llagan holda
olinadi.
4 guruh (3.35-rasm) krestovina (aviatsiya vintining vtulkasi va xokazolar)
turidagi
pokovkalarni
o’z
ichiga
oladi.
Ular
ajraluvchi
shtamplarda
kombinatsiyalashgan shtamplash bilan olinadi.
5 guruh (3.36-rasm) blokli va sektsiyali shtamplarda olinadigan panellar
turidagi pokovkalarni o’z ichiga oladi.
3.34-rasm. Gidravlik presslarda shtamplanadigan 3 guruh pokovkalari
162
3.35-rasm. Gidravlik presslarda shtamplanadigan 4 guruh pokovkalari
3.36-rasm. Gidravlik presslarda shtamplanadigan 5 guruh pokovkalari
Sanab o’tilgan texnologik operatsiyalarni bajarishda ochiq va yopiq shtamplar,
hamda yalpi va ajraluvchi matritsalarda ko’p puansonli shamplash qo’llaniladi.
Boshlang’ich zagotovkalar sifatida prokat, quyma va pokovkalardan foydalaniladi.
Texnologik jarayonni ishlab chiqish
Texnologik jarayonni ishlab chiqishda quyidagi qoidalardan foydalanish lozim:
1.
pokovkada bo’shliqni xosil qilishda metallning yon tomonlarga tarqatilishi
tavsiya etiladi. Masalan, chuqur bo’shliqqa ega bo’lgan stakan turidagi pokovkani
teskari siqib chiqarishda burchaklari dumaloqlangan kvadrat kesimga ega bo’lgan
zagotovkadan foydalanish maqsadga muvofiqdir;
2.
Uncha chuqur bo’lmagan bo’shliqqa (bo’shliq diametrining chuqurligiga
bo’lgan nisbati 1 dan kichik) ega bo’lgan zagotovkalar uchun teskari siqib
chiqarishni devorini ingichkalashtirib cho’ktirishdan oldin qo’llash lozim;
163
3.
Siqib chiqarish va devorni ingichkalashtirib cho’ktirishlar tomonidan
deformatsiyalanadigan
zagotovkaning massasini qirralarning notekisligiga
qo’yiladigan pripuskni e’tiborga olgan holda aniqlash kerak;
4.
Qizdirishdan keyin va shtamplashdan oldin qizdirilgan zagotovkani
kuyundilardan tozalash lozim yoki oqsillantirishsiz qizdirish turini tanlash kerak
bo’ladi;
5.
Murakkab shakldagi pokovkalarni tayyorlashda zagotovkalarni bolg’alab
kerak bo’lgan shaklga yaqinlashtirish va shundan so’ng gidravlik presslarda
shtamplash tavsiya etiladi.
1 guruh (3.32-rasm) pokovkalarini issiq holda shtamplovchi krivoship
presslarda ham olish mumkin. Biroq unda qimmat bo’lgan, katta yurishga ega
bo’lgan press konstruktsiyasi va gidravlik yostiqcha ko’rinishidagi himoya vositasi
talab etiladi.
Gidravlik presslarda bu turdagi pokovkalarni olish ikkita – uchta o’tishda
amalga oshiriladi. Balandligi tomonning uzunligidan to’rt barobar katta bo’lgan,
kvadrat kesimli zagotovka tanlanadi. Bunda matritsa qabul qilgichning (3.37-rasm)
diametri kvadrat kesimning diagonal o’lchamiga bog’liq. Ularning orasidagi g’ovak
0.5 ÷ 1 mm ni tashkil qilishi lozim. O’lchamlarning bunday nisbati zagotovkaning
o’qi bo’ylab qiyshayishini oldini oladi, hamda puanson o’qiga nisbatan
zagotovkaning to’g’ri joylashganligini ta’minlab beradi.
3.37-rasm. Matritsada kvadrat kesimli zagotovkaning joylashishi
164
Teskari siqib chiqarishda puanson bosimi oshgani sayin metall matritsa qabul
qilguvchisini zich to’ldiradi va puanson va matritsa devorlari orasidagi ochiq
xalqasimon bo’shliq tomon (eng kichik qarshilik tomon) yoki puansonning
bo’shliqli soxasiga xarakatlanadi (3.38-rasm).
3.38-rasm. Ichi bo’sh stakan turidagi pokovkani shtamplashdagi o’tishlar:
a – zagotovka; b – boshlang’ich ariqchada shtamplash; d – yakuniy ariqchada shtamplash
Balandligi diametrga yoki kvadratning yoniga bo’lgan katta nisbatli, ichi bo’sh
silindrik pokovkani olish ikkita o’tishda amalga oshiriladi. Birinchi o’tishda matritsa
qabul qiluvchisi metall bilan to’ldiriladi, ichi bo’sh qismining boshlang’ich
belgilanishi va markazlovchi bo’rtiqlik xosil qilinadi. Ikkinchi o’tishda esa talab
etilgan o’lchamlar olinmaguncha metallning to’g’ri va teskari oqishi davom etadi.
Zagotovka uzunligi quyidagi formula orqali aniqlanadi
𝐿
𝑧𝑎𝑔
=
𝑉
𝑧𝑎𝑔
𝐹
𝑧𝑎𝑔
,
(3.16)
bu yerda
𝑉
𝑧𝑎𝑔
– zagotovka xajmini pokovka va metall kuyindisi xajmlarining
yig’indisi sifatida olinadi;
𝐹
𝑧𝑎𝑔
– pokovkaning tashqi diametri bo’yicha
aniqlanadigan zagotovka kesimi.
Stakan turidagi va ichi bo’sh flanetsli pokovkalar ikkita o’tishda bajariladi.
Birinchi o’tishda zagotovka flanets diametriga teng bo’lgan o’lchamgacha
cho’ktiriladi, ikkinchi o’tish – to’g’ri siqib chiqarish bilan vtulkani xosil qilish va
flanetsga shakl berishdan iboratdir.
1 guruhdagi pokovkalarni bitta pressda, ko’p ariqchali shtampda yoki ajratilgan
jarayon yordamida, ya’ni xar bir shtamplashdagi o’tishlar alohida pressda bajariladi.
Pokovkalarni yirik seriyadi ishlab chiqarishda odatda ajratilgan jarayondan
165
foydalaniladi. Bunda xar bir shtamplashdagi o’tishda shtamplar konstruktsiyasi bir
biridan farqlanadi.
3.39-rasmda yakuniy shtamplash, ya’ni shtamplash – kalibrlashga
mo’ljallangan shtamp ko’rsatilgan. Yakuniy ariqchada kalibrlash jarayoni
quyidagicha amalga oshiriladi:
Pressning shtamplash soxasiga yuborilgan pokovka puansonning pastga
xarakatlanganida kalibrlovchi xalqa 8 tomonidan pastga itariladi va bu holatdda
pokovka yakuniy o’lchamlarga ega bo’ladi. Puanson o’zining pastki nuqtasiga
yetkanidan so’ng boshlang’ich nuqtasiga qaytadi. Press polzunining qaytma
xarakatida olib tushirgich 11 pokovka 12 ning yuqorigi qismini ushlab oladi va
puansondan olib tushiradi. Shtamp ikkita bir xil puansonlar bilan jihozlangan. Yangi
zagotovkani yuborish paytida puansonning joyi o’zgaradi.
3.39-rasm. Gidravlik press shtampining kalibrlash sxemasi:
1 – traversa; 2 – puansonni gorizontal xarakatlantirish uchun qurilma; 3 – pnevmatik tsilindr; 4 –
shtok; 5 – xarakatlanuvchi aravacha; 6,7 – puansonlar; 8 – kalibrlovcha xalqa; 9,10 – sovutuvchi
vannalar; 11 – olib tushirgich; 12 - pokovka
Puanson 7 pastga, ya’ni shtamp bo’shlig’iga xarakatlanganida boshqa puanson
6 suv bilan sovutiladigan vannalarning 9, 10 biriga tushiriladi. Vannalar
166
matritsaning ikkala tomonlarida joylashgan bo’ladi. Bundan tashqari har bir puanson
ishchi bo’shliqning ichki tomonidan bosim ostida chiqayotgan suv bilan sovutilib
turadi. Bunday ikki turdagi sovutish bilan puanson xaroratini maromda ushlab turish
mumkin.
Puansonlarning gorizontal xarakatlanishi pressning traversasi 1 ga qotirilgan
moslama 2 yordamida amalga oshiriladi. Moslama pnevmatik silindr 2 ga ega.
Silindrning porsheni shtok 4 yordamida xarakatlanuvchi aravacha 5 bilan
birlashtirilgan bo’lib, unga puansonlar qotirilgan bo’ladi.
Bunday turdagi shtamp sxemasini boshlang’ich shtamplashda ham qo’llaniladi.
2 guruh pokovkalari bir necha o’tishli shtamplash bilan olinadi. Pokovka sifati
yaxshi bo’lishi talab etiladigan ariqchalar soni, pokovka alohida qismlari
o’lchamlarining nisbati va profilidan kelib chiqqan holda tanlanadi. Bu omillar
metallning kerakli yo’nalishga oqishi yoki unga qarshilik ko’rsatishi mumikn.
Shunday qilib, disk pokovkasini gidravlik pressdagi sektsiyali shtampda
amalga oshirish mumkin. Bu shtamplashning o’tishlari 3.40-rasmda ko’rsatilgan.
Shtamplashning texnologik jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi.
Qizdirilgan zagotovka sektsiyali puanson va yalpi matritsaga ega bo’lgan
shtamp (3.41-rasm) ga yuboriladi. Puanson uchta kontsentrik sektsiyalardan iborat.
Bunda markaziy va o’rta qismlari xarakatlanuvchan va balandlik bo’yicha maxsus
sozlovchi xalqalar bilan sozlanadi. Sektsiyalarning ikkita holati bo’lishi mumkin:
yuqorigi – sozlovchi xalqalarning tishlari sektsiyalarning pazlarida joylashganda, va
pastki - sozlovchi xalqalar paz kengligi bo’ylab aylanganda va xalqaning bo’rtib
turgan joylari sektsiyaning bo’rtib turgan joylariga qarama – qarshi turadi.
Sektsiyalarning holatlarini bir – biridan alohida sozlanadi. Shtamplashning
boshlang’ich bosqichida (3.41a-rasm) diskning boshlang’ich shakl berish jarayoni
amalga oshiriladi.
167
3.40-rasm. Zagotovka (a) va diskni shtamplashdagi o’tishlar (I-IV)
Press traversasi yuqoriga xarakatlanganda sektsiyaning markaziy va o’rta qismi
sozlovchi xalqa qalinligigacha pasayadi va buning natijasida sozlovchi xalqaning
aylanishi bilan bitta yoki ikkala sektsiyaning pastki holati o’rnatiladi. So’ngra
sozlovchi xalqa aylanadi va zagotovkaning markaziy qismi siqiladi (3.41b-rasm).
Ikkinchi sozlovchi xalqa yordamida zagotovkaning markaziy qismi siqiladi (3.41d-
rasm) va ikkala xalqani aylantirib, ularning tishlari sektsiya pazlari ustida joylashgan
bo’ladi (3.41e-rasm) va kalibrlash amalga oshiriladi.
3 guruh pokovkalari o’qqa nisbatan uzaygan (3.41-rasm) va bir yoki ikkita
o’tishlar bilan olinishi mumkin.
Ko’ndalang kesim o’lchamlari kichik bo’lgan, hamda boshqa jihozda
zagotovkalarni boshlang’ich tayyorlashda pokovkalar bitta o’tishda shtamplanadi.
Massasi 400 kg va undan kattaroq bo’lgan tirsakli vallar turidagi pokovkalarni
shtamplashda sektsiyali shtamplashdan foydalaniladi.
Sektsiyali shtamplashda traversaning bir necha yurishida zagotovkaning
aloxida soxalari ketma – ket deformatsiyalanadi. Bu holatda kuchlanishi ancha
kichik bo’lgan presslardan foydalanish mumkin.
168
3.41-rasm. Sektsiyali puansonli shtampda diskni shtamplash sxemasi
3.42-rasm. Yirik tirsakli valni bukish va qisman cho’ktirish qilish usuli bilan
sektsiyali shtamplash sxemasi:
a – zagotovkani shtampga qo’yish; b – flanetsni qisman cho’ktirish qilish: 1 – pona; 2 –
polzushka; d – zagotovkani siljitish: 1 – bosuvchi puanson; e - birinchi tirsakni qisman
cho’ktirish qilish; f – zagotovkani siljitish; g – i – qolgan tirsaklarni qisman cho’ktirish qilish
169
Bolg’alanib tayyorlangan zagotovka uzunligidan kelib chiqqan holda ikkita,
uchta yoki to’rtta sektsiyalarga bo’linadi va har bir sektsiya alohida shtamplanadi.
Masalan, yirik tirsakli vallar ajraluvchi shtamplarda amalga yasaladi. Press
travesrasi pastga qarab xarakatlanganda, oldindan bolg’alab tayyorlangan zagotovka
shtamp ariqchalarida siqiladi (3.42a-rasm), so’ngra ikkita ponasimon moslamalar
yordamida shtampning ikkita qismi bir – biriga yaqinlashadi va xarakatlanuvchi
polzushkalar yordamida qisman cho’ktirish amalga oshiriladi (3.42b-rasm).
Shundan so’ng zagotovka tirsak uzunligiga siljiydi (3.42d-rasm) va siquvchi
puanson yordamida birinchi tirsakning qisman cho’ktirilishi va bukilishi amalga
oshadi (3.42e-rasm). Xuddi shu tarzda qolgan tirsaklar ham shtamplanadi (3.42f-i-
rasm).
4 guruh pokovkalari gidravlik presslardagi ajraluvchi shtamplarda
kombinatsiyalangan shtamplash bilan tayyorlanadi.
Bitta usullardan biri quyidagidan iborat. Tashqi konturi pokovka (gidravlik
bolg’alash pressida va bolg’alash jihozida olingan) konturiga yaqin bo’lgan
zagotovka bolg’alash xaroratigacha qizdiriladi va shtampning pastki yarimiga
o’rnatiladi (3.43-rasm). Shundan so’ng pressning traversasi shtampning yuqorigi
qismi bilan shtamp birikish holatigacha xarakatlanadi (birinchi xarakat). Aynan shu
holatda gorizontal joylashgan silindrlar ishga tushadi.
Plunjerlarga qotirilgan puansonlar gorizontal yo’nalishda xarakatlanadi va bir
vaqtning o’zida zagotovkaning ikkita tomonidan kirib boradi. Natijada metall
ariqchaning bo’shlig’ini to’ldiradi (3.44-rasm).
Zagotovkaning xajmini pokovka xajmi va kuyindi xajmining summasi bilan
aniqlashadi. Bunda boshlang’ich bolg’alashda chiqindiga ketgan metall xajmini ham
hisoblash lozim.
4 guruh pokovkalari – bu alyumin, magniy, titan qotishmalaridan
tayyorlanadigan panellardir. Katta xajmdagi pokovkalarni kuchli gidravlik
presslarda tayyorlashadi va ular turli joylashuvga ega bo’lgan, shu jumladan
kesishuvchi ko’rinishdagi ko’p sonli bikrlik qovurg’ali, ingichka tasma shakldagi
detallarga o’xshagan ko’rinishga ega.
170
3.43-rasm. Ikki xarakatli gidravlik pressda shtamplash sxemasi:
1 – gorizontal tsilindr; 2, 7 – plunjerlar; 3, 6 – puansonlar; 4 – xarakatlanuvchi traversa; 5
– shtampning yuqorigi yarim qismi; 8 – gorizontal tsilindr; 9 – stol; 10 – shtampning pastki
yarim qismi; 11 - pokovka
3.44-rasm. Qovurg’alarni metall bilan to’ldirish sxemasi
Shtamplash jarayonida ingichka tasma panellarni va yuqori qovurg’alarni
shakllantirish
texnologik
murakkabliklarni
keltirib
chiqaradi
va
katta
kuchlanishlarni talab etadi.
Masalan, zagotovkada metallning yetishmasligi qovurg’alarni to’lmasligiga,
ortiqchasi esa qovurg’alar to’lganida pitrani chiqara olmaslikka olib keladi. Talab
etiladigan solishtirma kuchlanish qovurg’alar to’lganidan so’ng metall oqimi
171
o’zgarishi natijasida o’zgaradi, agarda yetarlicha kuchlanish bo’lmasa, tasmada
ortiqcha qalinlik vujudga keladi.
Panellarni shtamplashda tortilishlar kabi nuqson vujudga kelishi mumkin
(3.45-rasm).
3.45-rasm. Tortilish xosil bo’lish sxemasi
Tortilishlarni bartaraf qilish uchun boshlang’ich shtampdan foydalaniladi.
Bunda qovurg’alar ustida, ya’ni yuqorigi shtampning tagida metallni yig’ilishi
ta’minlanadi (3.46-rasm). Bunday holatda shtampning yakuniy ariqchasida
qovurg’alarning oson to’lishi va talab etiladigan kuchlanishni kamayishi
ta’minlanadi. Shunday natijaga erishtiradigan boshqa turdagi texnologik jarayonlar
ham ishlab chiqilgan.
3.46-rasm. Tortilishni oldini olish sxemasi
172
Panel soxalarini bir xil o’lchamlarga va shakllarga bo’lish imkoniyati bo’lsa, u
holda talab etiladigan kuchlanishni kamaytirish uchun xar bir soxani ketma –
ketlikda shtamlash mumkin (3.47-rasm).
3.47-rasm. Panelni ketma – ket shtamplash sxemasi:
1 – zagotovka; 2 – shtampning yuqorigi qismi; 3 – taglik qo’yim; 4 – shtampning pastki qismi; 5
- siquvchi
| 