Tormoz mexanizmi 10 g‘ildirak diskiga o‘rnatilgan bo‘lib,
tormozlash
paytida 1 pedal bosiladi. Pedal qo‘zg‘almas sharnir atrofida aylanib 2 tortqi va 3
richag orqali 4 keruvchi moslama – mushtchani o‘z o‘qi atrofida buriladi. O‘z
navbatida 5 kalodkalar 8 o‘q barmoqlar atrofida burilib 7 barabanga siqiladi.
Natijada tormoz barabani bilan 6 friksiyali qoplamaga ega bo‘lgan kalodkalar
orasida ishqalanish paydo bo‘ladi, 11 g‘ildirak tormozlanib, avtomobil to‘xtaydi.
Pedal bo‘shatilishi bilan 9 prujina tormoz kalodkalarini tormoz barabanidan
uzoqlashtirib, g‘ildiraklarni ozod qiladi.
Keyingi paytlarda diskli g‘ildirak tormozi barcha turdagi avtomobillarda
muvaffaqiyatli qo‘llanilib kelinmoqda. ( 8.3- rasm).
.
.
8.3- rasm. Diskli g‘ildirak tormozi.
Diskli g‘ildirak tormozi 1 aylanuvchi disk va uning har ikkala yon sirti
bo‘ylab o‘rnatilgan qo‘zg‘almas 2 va 3 sektor shaklidagi kalodkalardan tashkil
topgan. Tormozlash paytida kalodkalar N1 va N2 kuchlar ta’sirida diskka
siqilib, ishqalanish kuchi hisobiga tormoz momentini hosil qiladi.
Diskli
g‘ildirak tormozlari tormoz momentining yuqori barqarorlikka erishuvchini va
diskdan issiqlikni tashqi muhitga yaxshi tarqalishini ta’minlaydi. Bundan
tashqari, kalodkali g‘ildirak tormoziga nisbatan ixcham, ishlash muddati uzoq va
tormozlash yo‘li kam bo‘ladi, hamda o‘q bo‘ylab ta’sir etuvchi kuchlarni teng
muvozanatlash xususiyatiga ega.
3. Tormoz konturlari va yuritmalari
Tormoz yuritmasi haydovchi tamonidan pedalga berilayotgan kuchni
tormoz mexanizmiga uzatish uchun xizmat qiladi.
Tormoz yuritmasiga quyidagi talablar qo‘yiladi: tormoz mexanizmlarini
bir vaqtning o‘zida,
tez va yengil ishga tushirish; harakatga keltiruvchi yoki
kalodkalarni keruvchi kuchlarni tormozlararo taqsimlash; pedal va tormozlarni
ishga tushiruvchi kuchlar orasida mutanosiblikni saqlash; yuqori f.i.k.ga ega
bo‘lishni ta’minlash; konstruksiyasining sodda bo‘lishi va ishonchli ishlay
olishiga erishish.
Tormoz yuritmalarining quyidagi turlari mavjud: mexanik, gidravlik,
pnevmatik, elektrik va aralash (pnevmogidravlik, pnevmoelektrik va hakazo).
Mexanik
yuritma bir qancha richag, tortqi, valchalar va trosdan tashkil
topgan bo‘lib, pedaldagi kuchni tormoz mexanizmiga yetkazib beradi. Odatda
mexanik yuritmalar ayrim avtomobillarning ushlab turuvchi tormoz tizimida
qo‘llaniladi. Biroq ushbu yuritmalar ekspluatatsiya sharoitida tormozlarning bir
vaqtda ishlashini va ular orasida keruvchi kuchlarning tekis taqsimlanishini
ta’minlamaydi. Bundan tashqari sharnirli birikma va tayanchlarda ishqalanish
tufayli yuritmaning f.i.k kichrayib ketadi.
Gidravlik tormoz yuritmalari gidrostatika qonuniga asoslanib,
harakatni
suyuqlikning bosimi orqali ishchi mexanizmlarga yetkazib beradi.
Gidravlik yuritmaning prinsipial sxemasi – rasmda aks ettirilgan.
Yuritma 4 bosh tormozlovchi silindrdan, 3 tormoz pedali bilan bog‘langan
porshendan, 12 va 14 g‘ildirak silindrlaridan, orqa va oldingi g‘ildiraklarning 13
va 15 tormozlaridan hamda barcha silindrlarni o‘zaro tutashtirib turuvchi trubali
o‘tkazgichlardan iborat bo‘ladi. Bosh tormozlovchi va barcha g‘ildirak
silindrlarining ichki bo‘lmalari va trubali o‘tkazgichlari maxsus suyuqlik bilan
to‘ldirilgan bo‘ladi.
Dastlab 3 pedal bosilishi bilan 4 bosh tormozlovchi silindrning 5 porsheni
suyuqlikni trubali o‘tkazgichlar orqali g‘ildirak silindrlariga bosim ostida
xaydaydi. /ildirak silindrlariga yetib kelgan suyuqlik har bir ishchi porshenni
bo‘ylama o‘q bo‘ylab siljishga majbur etadi, natijada tormoz mexanizmining
kalodkalari g‘ildirak barabaniga siqiladi. Kalodkalar va baraban orasidagi tirqish
ma’lum miqdorgacha kamaygach, suyuqlikning bosh
tormozlovchi silindrdan
g‘ildirak silindrlariga uzatilishi to‘xtaydi. Pedalga berilayotgan kuchni yanada
ko‘paytirish suyuqlikning bosimini oshiradi va barcha g‘ildiraklarning bir
paytning o‘zida tormozlanishni ta’minlaydi.
Tormoz pedaliga ta’sir yo‘qolishi bilan prujinaning elastik kuchi tufayli
pedal dastlabki vaziyatga qaytib keladi. Xuddi shuningdek 6 prujina vositasida
bosh tormozlovchi silindrning porsheni dastlabki holatga qaytariladi, tortuvchi
prujinalar esa kalodkalarni tormoz mexanizmi barabanidan uzoqlashtiradi va
g‘ildirak silindrlaridagi suyuqlik trubali o‘tkazgichlar orqali bosh tormozlovchi
silindrga qaytariladi.
Gidravlik yuritmalarning asosiy yutuqlari quyidagilardan iborat:
g‘ildiraklar va kalodkalar orasida yetarlicha
tormozlovchi kuchning
taqsimlanishiga
erishiladi;
Suyuqlikning
siqilmasligi
va
trubali
o‘tkazgichlarning bikrligi tufayli tormoz mexanizmining ishga tushishiga kam
vaqt sarflanadi; yuqori f.i.k ega bo‘ladi; gabarit o‘lchamlari va massasining
kichikligi hamda yuritma apparatlari joylashishining qulayligidir.
Shu bilan birga bir qator kamchiliklari ham mavjud, jumladan: uzoq vaqt
davomida tormozlash mumkin emas, chunki suyuqlik ancha yuqori (10…12
MPa) bosimi vaqt o‘tishi bilan qistirmalarning bo‘shashishi tufayli kamayib
ketadi; o‘tkazuvchi trubalarning teshilishi natijasida barcha tormoz tizimining
ishdan chiqishi ro‘y beradi; past temperaturalarda tizimning f.i.k.
keskin
kamayib ketadi.
Tormoz tizimi gidravlik yuritmasining ishonchli ishlashini ta’minlash
uchun ikki konturli yuritmalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan:
DEU avtomobillarining tormoz yuritmasi ikki konturli bo‘lib, u oldingi 1 va 2
diskali tormozlardan, 9 va 10 orqa kalodkali barabanli tormozlardan, 4
qo‘shaloq bosh tormozlovchi silindrlardan, 5 vakuum kuchaytirgichdan, orqa
tormozning 7 konturiga ulangan, 8 tormoz kuchlari regulyatoridan va oldingi
g‘ildiraklarning 3 konturidan iborat.(8.5 – rasm).
Barcha tormoz tizimi 6 pedal vositasida ishga tushiriladi.
Biror bir
konturning vaqtincha ishdan chiqishi, ikkinchi konturning ishlashiga salbiy
ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki tormoz suyuqligi faqat jarohatlangan konturdangina
oqib chiqib ketadi.
Pnevmatik tormoz yuritmalarida pedalga ta’sir etilgan kuch havoning
siqish energiyasi hisobiga bir necha barabar oshirilib tormoz mexanizmiga uza-
iladi. Avtomobillarning eng sodda pnevmatik tormoz yuritmasi 1 havo idishi –
resiverdan, 2 pedal orqali boshqariluvchi 3 uch yo‘lli krandan, 6 shtogi 7 tormoz
kalodkalarini keruvchi mushtcha bilan bog‘langan 4 tormoz silindridan tashkil
topgan. Resiverga siqilgan havo kompressor orqali yuboriladi.( 8.6– rasm).
