Kolodkali barabanli tormozlar kolodka tayanchlarining joylashuvi va uni
harakatga keltiruvchi kuchning xarakteriga qarab bir qancha turlarga
bo‘linadi.(8.1 - rasm).
8.1–rasm. Kalodkali tormozlarning asosiy sxemalari.
a) tayanchlari mustaqil holda bir tomonda joylashgan
va teng harakatga
keluvchi kuchlar paydo qiluvchi kolodkalar (8.1 – rasm,a);
b) tayanchlari turli tomonda joylashgan va o‘zaro teng harakatga keluvchi
kuchlar paydo qiluvchi kolodkalar (8.1– rasm,b);
v) tayanchlari bitta umumiy sharnirda joylashgan va qo‘shimcha
harakatga keltiruvchi kuchlarni paydo qiluvchi kolodkalar (8.1 – rasm,v);
g) tayanchlari mustaqil holda bir tamonda joylashgan va siquvchi
kulachoklar yordamida o‘zaro teng bo‘lmagan harakatga keltiruvchi kuchlarni
hosil qiluvchi kalodkalar(8.1- rasm,g);
Tormoz
mexanizmlari
uch
xil
ko‘rsatkich
bo‘yicha
baholanadi:
samaradorlik, muvozanatlilik va barqarorlik. Samaradorlik tormoz mexanizmi
paydo qilgan maksimal moment bilan belgilanadi. Agar ishqalanish kuchlari
aylanuvchi detallarning tayanchlariga ortiqcha yuklanish ko‘rsatmasa,
u holda
tormoz mexanizmi muvozanatlangan bo‘ladi. O‘zaro ta’sirlashuvchi yuzalarda
ishqalanish koeffitsiyentining kamayishi bilan tormozning samaradorlik bilan
ta’sir qilish xusisiyati esa barqarorlik deb ataladi.
Qo‘zg‘almas sharnirli tayanchlarga o‘rnatilgan tormoz kalodkalari tormoz
yuritmasi hosil qilgan R1 va R2 keruvchi kuchlar orqali ma’lum burchak
tezligi bilan aylanayotgan tormoz barabanlariga siqiladi. Natijada baraban bilan
kalodkaning orasida N1 va N2 bosim kuchlari paydo bo‘ladi.
Ushbu kuchlar
hosil qilgan T1 va T2 ishqalanish kuchlari umumlashgan tormoz momentini
hosil qiladi.
a – rasmda ko‘rsatilgan sxemaga asosan barabanning aylanish yo‘nalishiga
mos keluvchi kuchlar, masalan R1 va T1 kalodkaning baraban yuzasiga
qattiqroq siqilishini ta’minlasa, aksincha qarama -qarshi yo‘nalgan R2 va T2
kuchlar kalodkaning ishqalanishiga qarshilik ko‘rsatadi. Shuning uchun ham
birlamchi kalodkalar o‘z – o‘zidan
siqiluvchi, ikkilamchi kalodkalar esa o‘z –
o‘zidan ajraluvchi deb ataladi. G‘ildiraklar teskari tomonga aylanganda
kalodkalarning vazifasi o‘zaro almashinadi.
Ushbu tormoz mexanizmi avtomobilning ham oldinga, ham orqaga yurishida
bir xil samaradorlik bilan ishlaydi. O‘ng va chap kalodkalardagi N1 va N2
hamda
T1
va
T2
kuchlar
teng
bo‘lmaganligi
sababli
tormoz
muvozanatlashmagan bo‘ladi va uning borqarorligi to‘liq ta’minlanilgan
hisoblanadi.
b – rasmda ko‘rsatilgan tormoz mexanizmida har bir kalodka alohida
yuritma vositasi orqali harakatga keltiriladi.
Bu sxemada ham harakatga
keltiruvchi kuchlar o‘zaro teng bo‘lib, avtomobilning oldinga qarab yurishida
har ikkala kalodka ham birlamchi hisoblanadi. Natijada tormozning ta’sir qilish
samaradorligi yuqori bo‘ladi. Orqaga yurish paytida esa kolodkalar ikkilamchi
bo‘lib, tormozlanish samaradorligi keskin pasayadi. /ildiraklarning har ikkala
tamonga aylanishida ham tormoz muvozanatlashgan bo‘ladi, lekin oldinga qarab
aylanishda barqarorlik kam ta’minlanadi.
v – rasmda aks ettirilgan tormoz mexanizmi har ikkala kolodka uchun
umumiy tayanchga ega bo‘lib, ishqalanish kuchi hisobiga qo‘shimcha keruvchi
kuchni paydo qiladi. Oldingi va keyingi kolodkalarning
sharnir orqali
tutashtirilgan uchlari qo‘zg‘almas tayanch barmog‘iga prujinalar yordamida
siqib qo‘yiladi. Ushbu qaralayotgan tormozning har ikkala kolodkasi ham
birlamchi hisoblanadi va o‘z – o‘zidan kuchlanuvchi tormoz deb ataladi. Uning
ish samaradorligi yuqorida qarab chiqilgan har ikkala mexanizmdan ham
yaxshiroqdir. Bu turdagi tormozning asosiy kamchiligi uning barqaror
muvozanatlashmaganligi va barqarorligi pastligidir.
g- rasmda tasvirlangan tormoz mexanizmi o‘z o‘qi
atrofida aylanib,
kalodkalarni keruvchi mushtcha orqali surib ishlaydi. Kalodkalarning tayanch
sharnir atrofida bir xil surilishi N1 va N2 hamda T1 va T2 kuchlarning teng
bo‘lishini ta’minlaydi, ya’ni tormoz mexanizmi muvozanatlashgan bo‘ladi.
Lekin keruvchi kuchlar bir-biridan farq qiladi, R1> R2.
Har ikkala yo‘nalishda ham tormozning samaradorligi bir xil, barqarorligi esa
yuqori bo‘ladi.
Zamonaviy avtomobillarda asosan kalodkali baraban turidagi g‘ildirak
tormozi ishlatiladi (8.2- rasm).
