22
Ushbu atama kattalikning qiymatiga kiradigan birlik uchun ko`paytiruvchi
sifatida ishlatiladi. Muayyan kattalikning birliklari o`zaro o`lchamlari
bilan
farqlanishi mumkin. Masalan, metr, fut va dyuym uzunlikning birliklari bo`lib,
quyidagi har xil o`lchamlarga ega - 1 fut = 0,3048 m, 1 dyuym = 25,4 mm ga
tengdir.
Kattalikning birligi ham, kattalikning o`ziga o`xshash
asosiy va hosilaviy
birliklarga bo`linadi:
Kattalikning asosiy birligi deb birliklar tizimidagi ihtiyoriy ravishda
tanlangan asosiy kattalikning birligiga aytiladi.
Bunga misol qilib, LMT - kattaliklar tizimiga to`g`ri kelgan MKS birliklar tizimida
metr, kilogramm, sekund kabi asosiy birliklarni olishimiz mumkin.
Hosilaviy birlik deb, berilgan birliklar tizimining
birliklaridan tuzilgan,
ta`riflovchi tenglama asosida keltirib chiqariluvchi hosilaviy kattalikning birligiga
aytiladi.
Hosilaviy birlikka misol qilib 1 m/s - xalqaro birliklar tizimidagi tezlik
birligini; 1 N = 1 kg. m/s
2
kuch birligini olishimiz mumkin.
Xalqaro birliklar tizimi.1960 yili o`lchov va og`irliklarning XI Bosh
konferensiyasi Xalqaro birliklar tizimini qabul qilgan bo`lib, mamlakatimizda buni
SI (SI - Systeme international) xalqaro tizimi deb yuritiladi. Keyingi Bosh
konferensiyalarda SI tizimiga bir qator o`zgartirishlar kiritilgan bo`lib,
hozirgi
holati va birliklarga qo`shimchalar va ko`paytirgichlar haqidagi ma`lumotlar 1.1-
va 1.2-jadvallarda keltirilgan.
Birliklarni va o`lchamlarni belgilash va yozish qoidalari
Kattaliklarning birliklarini belgilash va yozish borasida standartlar asosida
me`yorlangan tartib va qoidalar mavjud. Bu qoidalar va tartiblar GOST 8.417-81
da atroflicha yoritilgan.
1.1-jadval
Kattalik
Birlik
Nomi
O`lchamli
gi
Nomi Belgisi
Ta`rifi
Uzunli
k
L
metr
m
Metr bu yorug`lik 1/299792458 s vaqt oralig`ida
vakuumda bosib o`tadigan masofa
Massa
M
kilo-
gram
m
kg
Kilogramm bu massa birligi bo`lib
xalqaro
kilogramm-prototipining massasiga teng
Vaqt
T
sekun
d
s
Sekund bu seziy - 133 atomi asosiy holatining
ikki o`ta nozik sathlari orasidagi bir-biriga
o`tishiga muvofiq keladigan nurlanishning 9
192 631 770 davridir
Elektr
toki
(elektr
tokinin
g
1
amper
A
Amper bu vakuumda bir-biridan 1 m oraliqda
joylashgan, cheksiz uzun, o`ta
kichik dumaloq
ko`ndalang kesimli ikki parallel to`g`ri chiziqli
o`tkazgichlar-dan tok o`tganda o`tkazgichning
23
kuchi)
har 1 m uzunligida 210
-7
N ga teng o`zaro ta`sir
kuchini hosil qila oladigan o`zgarmas tok
kuchi
Termod
inamik
harorat
θ
kel`vi
n
K
Kel`vin bu termodinamik harorat birligi
bo`lib,
u
suvning
uchlanma
nuqtasi
termodinamik haroratning 1/273,16 qismiga
teng
Modda
mikdori
N
mol`
mol Mol` bu massasi 0,012 kg bo`lgan uglerod- 12
da qancha atom bo`lsa,
uz tarkibiga shuncha
elementlarini
olgan
tizimning
modda
miqdoridir. Mol`ni tadbiq etishda elementlari
guruhlangan bo`lishi lozim va ular atom,
molekula, ion, elektron va boshqa zarrachalar
guruhlaridan iborat bo`lishi mumkin
Yorug`l
ik
kuchi
J
kandel
a
cd
Kandela bu berilgan yo`nalishda 540-10 Hz
chastotali
monoxrama-tik
nurlanishni
tarqatuvchi va shu yo`nalishda
energetik
yorug`lik kuchi 1/683
W/sr ni tashkil etuvchi
manbaning yorug`lik kuchidir
Izohlar:
1. Kel`vin temperaturasidan (belgisi T) tashqari t=T-To ifoda bilan
aniqlanuvchi Sel`siy temperaturasi (belgisi t) qo`llaniladi, bu yerda ta`rifi bo`yicha
T=273,15 K. Kel`vin temperaturasi kel`vinlar bilan Sel`siy temperaturasi - Sel`siy
graduslari bilan ifodalanadi (xalqaro va o`zbekcha belgisi °S). O`lchovi bo`yicha
Sel`siy gradusi kel`vinga teng. Sel`siy gradusi bu «kel`vin» nomi o`rniga
ishlatiladigan maxsus nom.
2. Kel`vin temperaturalarining ayirmasi yoki oralig`i kel`vinlar bilan
ifodalanadi. Sel`siy temperaturalarining ayirmasi yoki oralig`i kel`vinlar bilan
ham, Sel`siy graduslari bilan ham ifodalashga ruxsat etiladi.
3. Xalqaro amaliy temperatura belgisini 1990 yilgi xalqaro temperatura
shkalasida ifodalash uchun, agar uni termodinamik temperaturadan farqlash lozim
bo`lsa, unda termodinamik temperatura belgisiga «90» indeksi qo`shib yoziladi
(masalan,
T
90
yoki
t
90
)
