O‘zbekiston oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro muxandislik-texnologiya instituti m. I. Maxmudov, I. X. Sidikov

22 
Ushbu atama kattalikning qiymatiga kiradigan birlik uchun ko`paytiruvchi 
sifatida ishlatiladi. Muayyan kattalikning birliklari o`zaro o`lchamlari bilan 
farqlanishi mumkin. Masalan, metr, fut va dyuym uzunlikning birliklari bo`lib,
quyidagi har xil o`lchamlarga ega - 1 fut = 0,3048 m, 1 dyuym = 25,4 mm ga 
tengdir. 
Kattalikning birligi ham, kattalikning o`ziga o`xshash asosiy va hosilaviy 
birliklarga bo`linadi: 
 
Kattalikning asosiy birligi deb birliklar tizimidagi ihtiyoriy ravishda 
tanlangan asosiy kattalikning birligiga aytiladi.
Bunga misol qilib, LMT - kattaliklar tizimiga to`g`ri kelgan MKS birliklar tizimida 
metr, kilogramm, sekund kabi asosiy birliklarni olishimiz mumkin. 
 
Hosilaviy birlik deb, berilgan birliklar tizimining birliklaridan tuzilgan, 
ta`riflovchi tenglama asosida keltirib chiqariluvchi hosilaviy kattalikning birligiga 
aytiladi. 
Hosilaviy birlikka misol qilib 1 m/s - xalqaro birliklar tizimidagi tezlik 
birligini; 1 N = 1 kg. m/s
2
kuch birligini olishimiz mumkin. 
Xalqaro birliklar tizimi.1960 yili o`lchov va og`irliklarning XI Bosh 
konferensiyasi Xalqaro birliklar tizimini qabul qilgan bo`lib, mamlakatimizda buni 
SI (SI - Systeme international) xalqaro tizimi deb yuritiladi. Keyingi Bosh 
konferensiyalarda SI tizimiga bir qator o`zgartirishlar kiritilgan bo`lib, hozirgi 
holati va birliklarga qo`shimchalar va ko`paytirgichlar haqidagi ma`lumotlar 1.1- 
va 1.2-jadvallarda keltirilgan. 
Birliklarni va o`lchamlarni belgilash va yozish qoidalari 
Kattaliklarning birliklarini belgilash va yozish borasida standartlar asosida 
me`yorlangan tartib va qoidalar mavjud. Bu qoidalar va tartiblar GOST 8.417-81 
da atroflicha yoritilgan. 
1.1-jadval 
Kattalik 
Birlik 
Nomi 
O`lchamli
gi 
Nomi Belgisi 
Ta`rifi 
Uzunli
k 
L 
metr 
m 
Metr bu yorug`lik 1/299792458 s vaqt oralig`ida 
vakuumda bosib o`tadigan masofa
Massa 
M 
kilo-
gram
m 
kg 
Kilogramm bu massa birligi bo`lib xalqaro 
kilogramm-prototipining massasiga teng
Vaqt 
T 
sekun
d 
s 
Sekund bu seziy - 133 atomi asosiy holatining 
ikki o`ta nozik sathlari orasidagi bir-biriga 
o`tishiga muvofiq keladigan nurlanishning 9 
192 631 770 davridir
Elektr
toki 
(elektr 
tokinin
g 
1 
amper 
A 
Amper bu vakuumda bir-biridan 1 m oraliqda 
joylashgan, cheksiz uzun, o`ta kichik dumaloq 
ko`ndalang kesimli ikki parallel to`g`ri chiziqli 
o`tkazgichlar-dan tok o`tganda o`tkazgichning 

23 
kuchi) 
har 1 m uzunligida 210
-7
N ga teng o`zaro ta`sir 
kuchini hosil qila oladigan o`zgarmas tok
kuchi
Termod
inamik 
harorat 
θ 
kel`vi
n 
K 
Kel`vin bu termodinamik harorat birligi
bo`lib, 
u 
suvning 
uchlanma 
nuqtasi
termodinamik haroratning 1/273,16 qismiga 
teng
Modda 
mikdori 
N 
mol` 
mol Mol` bu massasi 0,012 kg bo`lgan uglerod- 12 
da qancha atom bo`lsa, uz tarkibiga shuncha 
elementlarini 
olgan 
tizimning 
modda
miqdoridir. Mol`ni tadbiq etishda elementlari 
guruhlangan bo`lishi lozim va ular atom, 
molekula, ion, elektron va boshqa zarrachalar 
guruhlaridan iborat bo`lishi mumkin
Yorug`l
ik 
kuchi 
J 
kandel
a 
cd 
Kandela bu berilgan yo`nalishda 540-10 Hz 
chastotali 
monoxrama-tik 
nurlanishni 
tarqatuvchi va shu yo`nalishda energetik 
yorug`lik kuchi 1/683 W/sr ni tashkil etuvchi 
manbaning yorug`lik kuchidir
Izohlar: 
1. Kel`vin temperaturasidan (belgisi T) tashqari t=T-To ifoda bilan 
aniqlanuvchi Sel`siy temperaturasi (belgisi t) qo`llaniladi, bu yerda ta`rifi bo`yicha 
T=273,15 K. Kel`vin temperaturasi kel`vinlar bilan Sel`siy temperaturasi - Sel`siy 
graduslari bilan ifodalanadi (xalqaro va o`zbekcha belgisi °S). O`lchovi bo`yicha 
Sel`siy gradusi kel`vinga teng. Sel`siy gradusi bu «kel`vin» nomi o`rniga 
ishlatiladigan maxsus nom. 
2. Kel`vin temperaturalarining ayirmasi yoki oralig`i kel`vinlar bilan 
ifodalanadi. Sel`siy temperaturalarining ayirmasi yoki oralig`i kel`vinlar bilan 
ham, Sel`siy graduslari bilan ham ifodalashga ruxsat etiladi. 
3. Xalqaro amaliy temperatura belgisini 1990 yilgi xalqaro temperatura 
shkalasida ifodalash uchun, agar uni termodinamik temperaturadan farqlash lozim 
bo`lsa, unda termodinamik temperatura belgisiga «90» indeksi qo`shib yoziladi 
(masalan, T
90
 yoki t
90
)

Download 5,14 Mb.