Xalqaro birliklar tizimi (SI) ning hosilaviy birliklari

24 
Nomi 
O`lchamligi 
Nomi 
Belgisi 
Maydon
L
2
metrning kvadrati
m
2
hajm, sig`diruvchanlik
L
3
metrning kubi
m
3
Tezlik
LT
-1
sekundiga metr
m/s
Tezlanish
LT
-2
metr taqsim sekundning kvadrati
m/s
2
Zichlik
L
-3
M
kilogramm taqsim metrning kubi
kg/m
3
To`lqin son
L
-1
metrning darajasi minus bir
m
-1
Solishtirma xajm
L
3
M
-1 
metrning kubi taqsim kilogramm
m
3
/kg
Elektr tokining zichligi
L
-2
I 
amper taqsim metrning kvadrati
A/m
2
Magnit maydonning 
kuchlanganligi
L
-1
I 
amper taqsim metr
A/m
Komponentning 
molyar konsentrasiyasi
L
-3
N
mol` taqsim metrning kubi
mol/m
3
Ravshanlik
L
-2
J 
kandela taqsim metrning kvadrati
cd/m
2 
SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo`lgan hosilaviy birliklari 3-
jadvalda ko`rsatilgan. 
SI ning elektr va magnit kattaliklarining birliklarini elektromagnit maydoni 
tenglamalarini rasionallashtirilgan shakliga muvofiq hosil qilish lozim. Bu 
tenglamalarga vakuumning magnit doimiyligi μ
0 
kiradi. Uni aniq qiymati 4π10
-7
H/m yoki 12,566 370 614...-10
-7 
H/m (aniq). 
O`lchovlar va tarozilar XVII Bosh konfernsiyasining - O`TBK (1983 y.) 
qarorlariga muvofiq uzunlik birligi - metrni yangi ta`rifi bo`yicha, tekis 
elektromagnit to`lqinlarining vakuumda tarqalish tezligini qiymati s
0
- 299792458 
m/s (aniq) ga teng deb qabul qilingan. 
Bu tenglamaga shuningdek qiymati 8,854187817 10
-12
F/m teng deb qabul 
qilingan vakuumning elektrik doimiyligi ε
0
kiradi. 
Elektr birliklari o`lchamlarining anikligini Djozefson effekti va Xoll kvant 
effekti asosida oshirish maqsadida O`lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 
(O`TXK) tomonidan 1990 yil 1 yanvaridan boshlab Djozefson konstantasining 
shartli qiymati K
j-90
= 4,8357910
14 
Hz/V (aniq) [O`TXK 1 - tavsiyasi, 1988 y] va 
Klitsing konstantasini shartli qiymati R
k-90
= 25812,807 Ω (aniq) [O`TXK, 2- 
tavsiyasi, 1988 y] deb kiritildi. 
Izoh - O`TXK ning 1 va 2 tavsiyalari elektr yurituvchi kuch birligi vol`t va 
elektr qarshilik birligi – Om ta`rifi Xalqaro birliklar tizimida qayta ko`rib 
chiqilgan degan ma`noni bildirmaydi. 
1.3-jadval – SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo`lgan hosilaviy 
birliklari 
Kattalik 
Birlik 
Nomi 
O`lchamligi Nomi Belgisi 
SI ning asosiy va 
hosilaviy birliklari 
orqali ifodalanishi
Yassi burchak
l
Radian rad
mm
-1=
l
Fazoviy burchak
l
steradian sr
m
2
m
-2
=l

25 
Chastota
T
-1
gers
Hz
s
-1
Kuch
LMT
-2
n`yuton
N
m kgs
-2
Bosim
L
-1
MT
-2
paskal`
Pa
m
-1
 kgs
-2
Energiya, ish, is-siqlik miqdori
L
2
MT
-2
djoul`
J
m
2
 kgs
-2
Quvvat
L
2
MT
-3 
vatt
W
m
2
 kgs
-3
Elektr zaryadi, elektr miqdori
TI
kulon
S
sA
Elektr kuchlanish, elektr 
potensial, elektr potensiallar 
ayirmasi, elektr yurituvchi kuch
L
2
MT
-3
I
-1
vol`t
V
m
2
 kgs
-3
-A
-1
Elektr sig`im
L
-2
M 
-1
T
4
I
2
farad
F
m
-2
kg
-1
s
4
A
2
Elektr qarshilik
L
2
M
-1
T
3
I
2
om
Ω
m
2
kgs
-3
A
2
Elektr o`tkazuvchanlik
L
-2
M
1
T
-3
I
-2
simens
S
m
-2
kg
-1
s
3
A
-2
Magnit induksiyasining oqimi, 
magnit oqimi
L
2
MT
-2
I
-1
veber
Wb
m
2
kgs
-2
A
-1
Magnit oqimining zichligi, 
magnit induksiyasi
MT
-2
I
-1
tesla
T
kgs
-2
A
-1
Induktivlik, o`zaro induktivlik
L
2
MT
-2
I
-2
genri
H
m
2
kgs
-2
A
-2
Sel`siy temperaturasi
θ
Sel`siy 
gradusi
0
S
K
Yorug`lik oqimi
J
lyumen
lm
cdsr
Yoritilganlik
L
-2
J
lyuks
Ix
m 
-2
cdsr
Radioaktiv manbadagi 
nuklidlarning aktivligi 
(radionuklidning aktivligi)
T
-1

bekkerel
`
Bq
s
-1
Ionlovchi nurlanishning 
yutilgan dozasi, kerma
L
2
T
-2 
grey
Gy
m
2
s
-2
Ionlovchi nurlanishning 
ekvivalent dozasi, ionlovchi 
nurlanishning effektiv dozasi
L
2
T
-2
 
zivert
Sv
m
2
s
-2
Katalizator aktivligi
NT
-1

katal
kat
mol-s
-1
Izohlar: 
1 . 3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi – 
steradian kiritilgan. 
2 . Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili O`lchovlar va tarozilar XI Bosh 
konferensiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va 
qo`shimcha (radian va steradian). O`TBK radian va steradian birligini 
«qo`shimcha» deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi tug`risidagi 
masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish 
maqsadida O`lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) 
qo`shimcha SI birliklari sinfini o`lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni 
qaror qildi, O`TBK hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda ularni qo`llash yoki 
qo`llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil XX O`TBK (8-qaror) SI dan qo`shimcha 
birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda 

26 
qo`llanish yoki qo`llanilmasligi mumkin bo`lgan (zaruriyatga ko`ra) radian va 
steradianni SI ning o`lchamsiz hosilaviy birliklari deb atashga qaror qildi. 

Download 5,14 Mb.