|
Sog‘lomlashtirilgan, virusdan holi ekish materiallari olish
|
| bet | 11/23 | | Sana | 22.01.2024 | | Hajmi | 88,84 Mb. | | #142800 |
Bog'liq Magistrlik dissertatsiyasiSog‘lomlashtirilgan, virusdan holi ekish materiallari olish. Klonli
mikroko‘paytirishning afzalligi genetik bir xil virussiz ekish materiallari
olish mumkinligidir. Bunga apeks to'qimalari va poyaga xos kurtaklar
meristemasidan foydalanib erishish mumkin. Meristema o‘sish konusi
va bir yoki ikki barg asosidan (primordiy) iborat bo'lib, virusdan holi
bo'ladi. Virus bilan zararlangan o'simliklaming meristema to'qimalari
virusdan holi ekanligi birinchi bo'lib Chung (1938) va P.R.Uayt (1943)
tomonidan aniqlangan, XX asming 50-yillarida georginiya o'simligini
o'sish nuqtasidan virussiz o'simlik olish bo'yicha birinchi muvaffaqiyatli tajriba amalga oshirildi. Bu usul mualliflari J.Morel va S.Martinlarning taxminicha,
kasallangan o'simliklarda viruslar tarqalishi bo'yicha tez o'sayotgan
yosh organlardan orqada qoladi, ayniqsa, differensiyallanmagan yosh
to'qimalarda virusning miqdori yo'q darajada bo'ladi. Bu usul asosiga
qo'yilgan nazariy konsepsiya sababi keyingi vaqtlarda aniqlana
boshlandi. Amaliyotda qo'llaniladigan holatida strukturaviy asos bo'lib,
o'simlik o'sish nuqtasi tuzilishining spetsifikasi xizmat qiladi; uning
apikal meristema deb ataluvchi distal qismi turli o'simliklarda turlicha
o'lchamga ega bo'lib, o'rtacha 200 mkm diametrga va 20-150 mkm
uzunlikka ega bo'ladi. Differensiyallanayotgan meristemani hujayralaming pastroq qatlamida o'tkazuvchi sistema bog'lamlarini paydo qiluvchi prokambiy hosil qiladi. Ma’lumki, klonli mikroko'paytirishdagi muvaffaqiyat meristema eksplantini o'lchamiga bog'liq, barg asoslari va poya to'qimalari qancha katta bo'lsa, morfogenez jarayoni shuncha yengil kechadi va normal probirka o'simligi hosil bo'lishi bilan tugaydi. Shu bilan birgalikda, virus zarralaridan holi zona turli viruslar uchun turlichadir. Bu o'simlikning turlari va navlariga bog'liq.(7)
I bosqich. Bu bosqichda yaxshi o‘sadigan steril kultura olishga erishish lozim. Buning uchun o‘simlik to‘qimalari simob tutuvchi
eritmalarda (sulema yoki diatsid, 0,1- 0,2% ligi) yoki xlor tutuvchi (10-
15% li xloramin, 5-7% li natriy yoki kalsiy gipoxloridi) eritmalarida
nozik, tez zararlanadigan to‘qimalar 5-10 daqiqa, qalin, zich po‘stli
to'qimalar 10-12 daqiqa davomida sterillanadi. Shundan so‘ng o‘simlik
to‘qimalari sterill distillangan suvda yaxshilab yuviladi va oldindan
tayyorlab qo'yilgan oziqa muhiti yuzasiga joylashtiriladi. Agar
eksplantning sterill boshlang‘ich kulturasini olish qiyin bo'lsa, u holda
oziqa muhiti tarkibiga antibiotiklar (tetratsiklin, benzilpenitsillin va
boshqalar) 100-200 mg/1 miqdorda qo‘shiladi. Bu birinchi navbatda
daraxtsimon o'simliklarga taalluqli bo‘lib, ularda ichki infeksiyani
to‘planish tendensiyasini kuzatish mumkin. I bosqichda, Murasiga va Skuga retsepti bo‘yicha mineral tuzlar, shuningdek, turli biologik aktiv moddalar va o‘sish stimulatorlami (auksinlar, sitokininlar) obyektga qarab turli nisbatda tutuvchi oziqa muhitlardan foydalaniladi. Birlamchi eksplantning oziqa muhitga toksin moddalar (fenollar, terpenlar va boshqalar) ajratishi hisobiga, ulaming
o‘sishi to‘xtaganligi kuzatilgan hollarda, o‘sishni yaxshilash maqsadida
antioksidantlardan foydalaniladi. Buni ikki yo‘l bilan: eksplantni
antioksidantning kuchsiz eritmasida 4-24 soat davomida yuvish yoki
antioksidantni to‘g‘ridan-to‘g‘ri oziqa muhitiga qo‘shish orqali amalga
oshirish mumkin. Antioksidantlar sifatida askorbin kislota (1-60 mg/1),
glyutation (4-5 mg/1), ditiotrietol (1-3 mg/1), dietilditiokarbamat (2-
5mg/l), polivinilpirrolidon (5000-10000 mg/1) dan foydalaniladi. Ba’zi
hollarda oziqa muhitga 0,5-1 % miqdorda adsorbent-aktivlangan ko‘mir
qo‘shish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichning davomiyligi bir
oydan ikki oygacha, natijasida meristema to‘qimalarining o'sishi va
birlamchi nihollaming shakllanishini kuzatish mumkin.
II bosqich - xususiy mikroko‘paytirish. Bu bosqichda meriklonlarning maksimal miqdoriga erishish lozim, lekin shuni unutmaslik kerakki, subkulturalash oshishi bilan g‘ayritabiiy morfologiyaga ega regenerant o‘simliklar soni ham orta boradi, ba’zi hollarda mutant o'simliklar ham paydo bo'lishi mumkin. Birinchi bosqichdagi singari turli biologik faol moddalar va o'simliklami o'sish regulatorlarini tutuvchi Murasiga va Skuga oziqa muhitidan foydalaniladi. Eksplantlami kulturalashning optimal sharoitini tanlashda oziqa muhiti tarkibiga
kiritilgan sitokinin va auksinlarning miqdori va nisbati asosiy rol
o'ynaydi. Sitokininlardan BAP 1-10 mg/1, auksinlardan ISK va NSK
ning 0,5 mg/1 miqdordagi konsentratsiyalaridan foydalaniladi. O'simlik
to'qi-malari auksinning miqdori oshirilgan oziqa muhitlarda uzoq vaqt
o'stirilganda, to'qimalarda auksinning asta-sekin to'planib, zarur
bo'lgan fiziologik miqdoridan yuqori bo'lganda, zaharli ta’sir etib,
morfologiyasi o'zgargan o'simlik paydo bo'lishiga olib keladi.
Shuningdek, klonli mikroko'paytirish uchun noxush bo'lgan samarasini
ham kuzatish mumkin, bularga uchki meristema hujayralari bo'linishini
kamayishi, hujayralar tarkibi suv bilan to'yingan nihollar paydo bo'lishi,
o'simlikning ildiz otish va o'sish xususiyatlarining yo'qolishi kabi ta’sir
samarasini berishi mumkin. Sitokininlami nojo'ya ta’sirini bartaraf etish
uchun N.V.Kata va R.G Butenko bergan ma’lumotlardan foydalanib
minimal miqdorda sitokinin tutuvchi oziqa muhitlardan foydalanilganda
mikroko'paytirishni turg'un koeffitsiyentiga erishish mumkin.
Ill, IV bosqichlar - mikronihollarni ildiz ottirish, ulami tuproq
sharoitiga ko'niktirish va dalaga ekishga tayyorlash kabi nihoyatda
ko'p mehnat talab etadi. Uchinchi bosqichda oziqa muhitining asosiy
tarkibi o'zgartiriladi: Murasiga va Skuga bo'yicha qo'shiladigan mineral
tuzlar miqdori ikki, uch barobar kamaytiriladi yoki Uayt muhiti bilan
almashtiriladi, qand miqdori 0,5-1% gacha kamaytiriladi va gormonlardan faqat auksin ishtirok etadi, sitokinindan umuman foydalanilmaydi. Ildiz hosil bo'lish stimulatori sifatida (3—indolil 3-moy kislota (IMK), ISK yoki NSK dan foydalaniladi: Mikronihollarda ildiz hosil qilish ikki xil usul yordamida amalga oshiriladi: 1) mikronihollar bir necha soat davomida (2-4 soat) steril, miqdori oshirilgan (konsentrlangan) auksin eritmasiga (20-50 mg/1) solib qo'yiladi va gormonsiz agarli muhitda yoki bevosita mos keluvchi tuproq substratida (impulsli
ishlov) kulturalanadi; 2) mikronihollarni 3-4 hafta davomida past konsentratsiyada (1-mg/1) auksin tutuvchi oziqa muhitda to'g'ridan-to'g'ri kulturalash.
So'nggi vaqtlarda probirka o'simliklarini gidroponika sharoitida ildiz
ottirish usulidan ham foydalanila boshlandi. Bu usul ildiz otish
jarayonini bir oz osonlashtirib, bir vaqtning o'zida tabiiy sharoitga
moslashgan o'simlik olish imkonini beradi. Kartoshka uchun substratsiz
gidroponikani qo‘llab, kichik tugunaklar olish mumkin. Mikronihollarni
ildiz otishi uchun kultural idishlaming pastki qismi qalin qora mato bilan
o'raladi yoki oziqa muhit tarkibiga aktivlangan ko‘mir kiritiladi.
Regenerant o‘simliklami substratga ko‘chirib o‘tkazish mas’uliyatli
bosqich bo‘lib, mikroko‘paytirish jarayonini yakunlaydi. Probirka
o‘simliklarini ko‘chirib o‘tkazish uchun eng qulay vaqt bahor va
yozning boshlang‘ich davri hisoblanadi. Ikki yoki uch bargli va ildiz
tizimi yaxshi rivojlangan o‘simliklar kolba yoki probirkalardan uzun
uchli pinset yoki ilmoqlar yordamida chiqarib olinadi. O‘simlik ildizlari
agar qoldiqlaridan yuvib tozalanadi va oldindan 85-90°C da 1-2 soat
davomida sterillangan tuproqli substratga ekiladi. Ko‘pchilik o‘simliklar
uchun substrat sifatida torf, qum (3:1); torf, tuproq, perlit (1:1:1:); torf,
qum, perlit (1:1:1) nisbatidan foydalaniladi. Oldindan tayyorlangan
tuproqli substrat bilan quti yoki torfli idishlar to‘ldiriladi va unga
o‘simliklar ekiladi. O‘simliklar ekilgan idishlar harorati 20-22°C,
yorug‘ligi 5 ming lk dan ortiq bo’lmagan, namligi 65-90% bo'lgan
issiqxonalar (teplitsa)ga joylashtiriladi. O‘simliklami yaxshi o‘sishi
uchun sun’iy tuman yaratiladi. Bunday sharoitlarni yaratish imkoni
bo’lmagan hollarda o‘simliklar o‘sayotgan idishlar shisha bankalar yoki
polietilen plyonka xaltalar bilan yopiladi, so‘ng o'simlik batamom
ko‘nikkuniga qadar asta-sekinlik bilan ochib boriladi. Yaxshi ildiz otgan o‘simliklar ko'chirib o‘tkazilgach 20-30 kundan so‘ng Knudson, Murasiga va Skuga, Chesnokov, Knoplar tomonidan o'simlik turiga bog‘liq holda taklif etilgan tarkibdagi mineral tuzlar eritmalari bilan yoki kompleksli mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantiriladi. O‘simliklar o‘sa borishi bilan ulami yangi substrat solingan kattaroq idishlarga ko‘chirib o‘tkazish lozim. Aklimatizatsiyalangan o‘simliklaming bundan keyingi o‘sishi har bir individual turdagi o‘simliklar uchun qabul qilingan agrotexnikaga mos ravishda bo'ladi. Probirka o‘simliklarini tuproq sharoitiga moslashish jarayoni ancha qimmatli va ko‘p mehnat talab qiladigan
operatsiyadir. Ko‘pincha o‘simliklar tuproqqa ko‘chirib o‘tqazilganda
o‘sishdan to'xtashi, barglarini to'kishi va o‘simlikning nobud bo‘lishi
kuzatiladi. Bu birinchi navbatda probirka o'simliklarini barg og‘izchasi
apparati faoliyatining buzilishi natijasida katta miqdordagi suvning
yo'qolishi bilan bog‘liqdir. Ikkinchidan, ba’zi o‘simliklarda in vitro sharoitida ildiz popuklari hosil bo‘lmaydi, bu o‘z navbatida tuproqdagi mineral tuzlar va suvni
yutilishi buzilishiga olib keladi. Shuning uchun klonli mikroko‘pay-
tirishni ikkinchi yoki uchinchi bosqichida o'simliklami sun’iy
mikorizatsiyalashni (mikrotroflar uchun) qo'llash maqsadga muvofiqdir.
Ular o'simliklami mineral va organik oziqa moddalar, suv, biologik faol
moddalar bilan ta’minlashda va shuningdek, o'simliklami patogenlardan
himoya qilishda ijobiy rol o'ynaydi. O'simliklami mikoriza hosil
qiluvchi zamburug'lar bilan zararlashning ikki xil usuli mavjud; 1) in
vitro (steril sharoitda); 2) in vivo (tabiiy sharoitda). Birinchi usul qulay
usul hisoblanib, bu holatda tuproqning boshqa mikroorganizmlar bilan
zararlanishining oldi olinadi. Bundan tashqari, in vitro sharoitida
mikorizani normal shakllanishi uchun kulturalash sharoitini (yorug'lik,
harorat, namlik) nazorat qilish va substrat tanlash (pH, aeratsiya)
imkoniyati bor. In vitro sharoitida ko'paytirilgan o'simliklar agar
ularning ildiz tizimi mikoriza hosil qiluvchi zamburug'lar bilan aloqada
bo'lsa yaxshiroq rivojlanadi. Bunday hollarda ulaming azot bilan
ta’minlanishi yaxshilanib, o'simliklami tuproqqa ko'chirib o'tkazilganda
ulaming tutib ketishi 1,5-2 barobarga ortadi, shuningdek, yer usti
massasining o'sishi yaxshilanadi. Bunday tajribalar qayin, evkalipt,
kashtan, qoraqarag'ay, lox va olxani turli klonlarida o'tkazilgan.
Hind olimlari tomonidan in vitroda o'stirilgan o'simliklami dala
sharoitiga ko'chirib o'tkazilganda, o'simlik barglarining tez suvsizlanib
qolishini oldini olishning oddiy usuli taklif etilgan. Usulning mohiyati
shundan iboratki, o'simlik barglari butun akklimatizatsiya davrida 50%
li glitserinning suvdagi eritmasi, yoki parafin aralashmasi, yoki dietil
efirdagi moy (1:1) bilan purkalishi lozim. Bu usulni qo'llash orqali
probirka o'simliklarini chiniqtirishdek uzoq va qiyin jarayonlardan
qutulish va o'simliklaming 100% yashab ketishini ta’minlash mumkin
Rossiya olimlari tomonidan tokning probirka o'simligi
adaptatsiyasini soddalashtirish usuli ishlab chiqilgan bo'lib, bunda
o'simliklaming adaptatsiyasi probirkalarda o'tadi, ya’ni buning uchun
probirka ichidagi o'simlikning bo'yi probirka tiqiniga yetganda, tiqinlar
olib tashlanadi. Shunday holatda o'simlik 1-2 haftaga qoldiriladi. Bu
davming oxirida probirka ustida o'simlikni ikkita bargi paydo bo'ladi
va bunday o'simlik tuproqqa o'tkazishga tayyor hisoblanadi. O'simliklar
steril tuproqli substratga agar bilan birgalikda ekiladi, bunda o'simlik
ildiz tizimi mexanik tarzda zararlanishining oldi olinadi. Nihollar tuproq
substratiga ekilganda bir-ikki bargli poyasi tuproq ustida ko'milmay
qoladi. Tok o'simligini tuproqda o'sishiga moslashishida bu usulning
qo'llanilishi, o'simliklar aklimatizatsiyasi texnikasini soddalashtiradi va
arzonlashtiradi. Bu hollarda tuman hosil qiluvchi qurilmadan foydalanilmaydi (B. A, Burgutin 1988).(8)
Klonal mikroko‘paytirish jarayoni 4 bosqichga bo‘linadi.
➡ birinchi – donor o’simlikni tanlash, eksplantlarni ajratish va yaxshi o’sadigan steri.
➡ ikkinchi – mikroko’paytirishni o’zi, bunda meriklonlarni eng ko’p (maksimal) miqdorini olishga erishiladi;
➡ uchinchi – ko’paytirilgan navdani ildiz olishi va ularni tuproq sharoitiga moslashtirish, kerak bo’lganda regenerant – o’simliklarni sovuq xaroratda (+2°; +10°) saqlash;
➡ to’rtinchi – o’simlikni issiqxona sharoitida o’stirish va ularni maydonga chiqarib ekish yoki sotishga tayyorlash.
Klonal mikroko’paytirishni ko’p usullari ma’lum. Ko’plab mualliflar eksplantlarni o’stirishga sharoitni morfogenez jarayoniga ta’sirini o’rgana borib, o’stirish sharoitini o’zgarishiga har xil mofogenetik reaksiya bo’lishini kuzatganlar, bu esa klonal mikroko’paytirish metodlarini yangi klassifikatsiyasini yaratishiga olib keldi.
Ilmiy adabiyotlardan ma’lum bo’lgan, o’simliklarni mikroko’pytirish uslublari asosida, bu jarayonni quyidagi yo’llar bilan amalga oshirish mumkin:
- o’simlikda bor bo’lgan meristemalarni rivojlanishini jadallashtirish (poya apeksi, poyani kurtaklari);
- eksplantlar to’qimalarida to’g‘ridan - to’g‘ri adventiv kurtaklar hosil bo’lishini induksiya qilish;
- somatik embriogenezni induksiya qilish;
- birlamchi va ko’chat oluvchi kallusli to’qimalarda adventiv kurtaklarni tabaqalashtirish. O’simliklarni klonal mikroko’paytirishda ishlatiladigan asosiy usul – bu o’simliklarda bor bo’lgan meristemalarni rivojlanishini faollashtirish bo’lib, u apikal ustivorlikni (dominirovaniya) olib tashlashga asoslangan.
Bunga ikki yo’l bilan erishish mumkin:
-poyani tepa meristemasini olib tashlash va keyin navdani in vitro sharoitida gormon saqlamagan muhitda mikroqalamchalash;
-ozuqa muhitiga sitokinin ta’siriga ega bo’lgan moddalar qo’shish (navdani o’sishini kuchaytirish). Odatda, sitokinin sifatida – 6–benzilaminopurin (BAP), 6–furfurilaminopurin (kinetin),hamda 2-izopenteniladenin (2ip) va zeatin ishlatiladi.
Shunday yo’l bilan olingan navdalarni birlamchi ona eksplantidan ajratiladi va qaytadan yangi tayyorlangan ozuqa muhitida o’stiriladi. Hozirgi vaqtda bu usul qishloq xo’jalik o’simliklarini virussiz ekuv materiallarini tayyorlashda keng qo’llaniladi. Shu yo’l bilan qand lavlagi, tamaki, xmel, topinambur, pomidori, kartoshka, bodring, qalampir, oshqovoq va boshqa o’simliklarni sog‘lomlashtirilgan ko’chatlarini tayyorlash yo’lga qo’yilgan. Ba’zi bir qishloq xo’jalik o’simliklari uchun (masalan, kartoshka o’simligi) klonal mikroko’paytirish texnologiyasi sanoat darajasiga ko’tarilgan. O’simliklarda bor bo’lgan meristemalarni faollashtirish usulini ishlatilishi bir yilda bir dona kartoshka meristemasidan 105 dona o’simlik etishtirish imkonini beradi, bunday texnologiya probirkada mikro tuganaklar-qimmatbaho virussiz urug‘lik yaratishni o’z oldiga qo’ygan.
Ikkinchi usul – Bu eksplant to’qimalarida to’g‘ridan-to’g‘ri adventiv kurtaklar paydo bo’lishini kuchaytirish (induksiya qilish). Bu usul o’simlikni ajratib olingan qismini qulay ozuqa muhitida yetishmagan qismini (organlarini) hosil qilishiga asoslangan, shunday qilib, butun o’simlik reneratsiya (hosil) qilish. Adventiv kurtak hosil qilishni o’simlikni hohlagan organi va to’qimasi (ajratib olingan kurtak, barg, poya, urug‘palla, ildizni bir qismi va h.k) asosida tashkil etish mumkin. Ammo, material zaharlanmagan (yuqumli kasalliklardan holi) bo’lishi shart. Bu jarayon, odatda alohida sitokinin yoki uni auksin bilan aralashmasi (10:1 yoki 100:1) saqlagan ozuqa muhitida amalga oshadi. Auksin sifatida ko’proq -indolil–3-sirka kislota (IUK) yoki -naftilsirka kislota (NUK) ishlatiladi.Bu mikroko’paytirishni eng keng tarqalgan usuli bo’lib, shu usul bilan ildiz mevali gullar (narsissa, liliya, giatsint, gladiolus, lolaqizg‘aldoq); Brassica avlodiga mansub o’simliklar (rangli karam) shuningdek piyoz, sarimsoqpiyoz, pomidor va boshqa bir qator o’simliklar ko’paytirilgan.
O’simliklarni adventiv kurtakni induksiya qilish orqali ko’paytirish Yer tuti (zemlyanika) o’simligini apikalli meristemalarini o’stirishga asoslangan klonal
mikroko’paytirish texnologiyasi ham yaxshi yo’lga qo’yilgan.
Yosh va virus bilan kasallanmagan, sog‘lom o’simlikni yuqori meristemasini ajratib olib, uni Murasiga va Skugani modifikatsiya qilingan oziqa muhitida o’stiriladi. Ozuqa muhiti 0,1-0,5 mg/l 6- benzilaminopurin (BAP) saqlashi kerak. 3-4 xafta o’tgandan keyin meristema maysaga aylanadi va uni asosida adventiv kurtaklar hosil bo’la boshlaydi, hamda tez rivojlanib. Yangi kurtak soldilar. 6-8 hafta mobaynida kurtaklarni tartibsiz yig‘indisi (konglamerati) hosil bo’ladi. Bu kurtaklar rivojlanishni har xil bosqichida bo’lib, bir-birlari bilan bog‘lovchi to’qimlar orqali bog‘langan bo’ladi. Kalta qalamchalardan barglar paydo bo’ladi, ularni tagida esa yangi adventiv kurtaklar chiqa boshlaydi.
Mana shu kurtaklarni ajratib olib yangi ozuqa muhitiga ekiladi. Sitokinin saqlagan muhitda novdalarni proliferatsiyasi (ko’payish orqali yangi hujayra va to’qimalarni hosil bo’lishi) davom etadi, gormon saqlamagan muhitda esa 4-6 hafta davomida normal holatdagi, ildiz va bargli o’simlik hosil bo’ladi. Eksplantni morfogenetik faolligi 3-4 yil mobaynida saqlanadi. Shunday qilib, bitta o’simlikdan bir yilda bir necha million regenerant o’simlik etishtirish mumukin. Tabiiyki, izlanuvchilarni adventiv kurtaklarni kelib chiqishi, xususan meristemani tabaqalanishida qaysi bir hujayra qavati ishtiroq etishi qiziqtiradi. Hozircha bu masalada bir xil fikr yo’q. Masalan, Tran Tan Van o’zini tamaki to’qimalari bilan olib borgan ishlarida eng faol to’qima epiderma ekanligini, undan oziqa muhiti tarkibidagi gormon balansiga qarab, kurtak, kallus yoki ildiz chiqishligini ko’rsatib bergan. Shuningdek, adventiv kurtaklar meristematik hujayralarni yuqori qatlamidan paydo bo’lishi ham ko’rsatib o’tilgan. Sosna daraxti misolida adventiv kurtakni kurtakni urug‘pallasini va subepidermal qavatlarida paydo bo’lishi kuzatilgan va bu jarayon sosna uchun ishlatiladigansitokininlarga bog‘liq emasligi ko’rsatib o’tilgan.
Klonal mikroko’paytirishda qo’llaniladigan uchinchi usul. Somatik hujayralardan, tashqi ko’rinishi zigotali kurtakchaga o’xshagan kurtaksimon strukturani tabaqalanishiga (differensiatsiya) asoslanadi. Bu usul somatik embriogenez deb nom olgan. In vitro sharoitida kurtak hosil bo’lishini in vivo (tabiiy) holatdagidan farqi shundan iboratki, somatik kurtaklar, kurtak qopchasidan tashqarida aseksual rivojlanadilar va o’zlarini tashqi ko’rinishlari bo’yicha bir vaqtni o’zida poya va ildizni apikal meristemalarini rivojlanishi kuzatiladigan ikki polyarli tuzumani eslatadilar. Stevardni tushuntirilishicha, somatik kurtaklar rivojlanishni uch bosqichini o’tadilar: globulyar, yuraksimon, torpedosimon va oqibatda maysa bo’lib unib chiqadi. 1950-yillarda sabzi hujayralarida birinchilardan bo’lib kuzatilgan bu ko’rinish hozirgi davrda Orchidaceae va Rutaceae oilalariga mansub bo’lgan shuningdek boshoqlilarni ba’zi birlarini (bug‘doy arpa) beda, redis, tok va ba’zi daraxtlar kabi ko’plab o’simliklarni ko’paytirish uchun ishlatilib kelinmoqda.
To’qima kulturasida embrioidlarni paydo bo’lishi ikki bosqichda amalga oshadi:
Birinchi bosqichda hujayra eksplantlari ozuqa muhiti tarkibiga solingan akusinlar, eng avvalo 2,4 – dixlorfenoksirka kislotasi (2,4 -D) hisobidan embrionalga aylanadi.
Ikkinchi bosqichda hosil bo’lgan hujayralarni embrioidlargacha rivojlanishiga majbur qilish kerak bu esa, ozuqa muhit tarkibidagi auksinlarni miqdorini kamaytirish yoki ularni butunlay chiqarib tashlash orqali amalga oshiriladi. Somatik embriogenezni to’g‘ridan – to’g‘ri birlamchi eksplantlar to’qimalarida, hamda kallusli kulturalarda kuzatish mumkin. Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, kallusli kulturalardan klonal mikroko’paytirishda foydlanish kamroq samara beradi, chunki shu yo’l bilan tayyorlangan ekuv materiallari (ko’chatlar) donor – o’simlikga nisbatan genetik turg‘un (mustahkam) bo’lmaydi. Ko’pincha, kallusli xujyralarni suyuq ozuqa muhitida o’stirilganda, somatik embriogenez kelib chiqadi va eng qiyin operatsidlardan hisoblanadi. Bunga sabab, har doim ham hujayralarga xos bo’lgan totipotentlik amalga oshavermaydi.
|
| |
