O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat pedagogika instituti

168 
Musiqa janrlari ichida eng demokratik va ommaviy xususiyatga ega 
bo‘lgan tur - bu xor san‘atidir. U kishilarimizning kundalik hayoti bila
chambarchas 
bog‘liq 
bo‘lib, 
ularni 
g‘oyaviy-estetik 
jihatdan 
tarbiyalaydi.Mashhur musiqa nazariyotchisi, faylasuf, bastakor va sovet 
musiqa madaniyati shakllanish davrining asoschilaridan biri B.Asafev 
fikricha, xor san‘ati musiqani tushina olish vositasidir. Xor sanati ommani 
komunistik ruxda tarbiyalash bilan birga, kishilarni xalq qo‘shiqlari 
ijodiyoti durdonalari sovet, rus va chet el klassik vokal-xor asarlari 
namunalari bilan tanishtiradi, ularning ma‘naviy dunyosini boyitadi. Xor 
san‘ati ommani musiqaviy tarbiyalashda kishilarni loqayt eshituvchi emas, 
balki faol qatnashchilarga aylantiradi.Ba‘zi bir sotsiologik kuzatishlarga 
qaraganda, xavaskorlik xor kollektivlarida astoydil qatnashgan kishilar 
xayotda ham, ishlab chiqarishda ham serg‘ayrat bo‘ladilar. Xor shunday 
bir san‘atki unda badiiy va musiqiy ijodiyot o‘zaro uyg‘unlashuv va yaxlit 
va abadiy obraz yaratiladi. Bu san‘at doimo xalq qo‘shiqchilik ijodiyoti 
bilan bog‘liq bo‘lib, xususan, rus va ayrim boshqa xalqlar milliy musiqa 
madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynab kelgan. 
Xor san‘ati uzoq tarixga egadir. Qadim zamonlardan beri xalqlar orzu-
umidlari, xis tuyg‘ularini qo‘shiq aytish , patomima qilish kabi vositalar 
bilan ifodalab kelganlar. Ko‘pchilik bo‘lib qo‘shiq aytish deyarli hamma 
xalqlarning mehnat faoliyati, an‘anaviy marosimlari, qolaversa, butun 
turmush hayoti bilan doimo boģliq bo‘lib kelgan. Ma‘lumki an‘anaviy 
marosim qo‘shiqlari u yoki bu marosim munosabati bilan xalq tomonidan 
to‘kilgan, xor bo‘lib ijro etilgan. G‘arb davlatlarida, shuningdek, Rossiyada 
xalq qo‘shiqlari bilan bir qatorda keyinchalik cherkovda aytiladigan 
professional xor ijrochiligi paydo bo‘ladi. Qadimiy cherkov qo‘shiqchiligi, 
asosan unison bo‘lib, x asrlarda ikki ovozli qo‘shiqlar paydo bo‘ladi. 
Uyg‘onish davrida ko‘p ovozli xor ijrochiligi rivojlandi. Xususan, XV-XVI 
asrlarda D. Palestrina O.Lasso, K.Janeken, J.Depre kabi polifonist 
kompozitorlar yashab ijod qilgan davrda xor san‘atining akapella ijrochilik 
uslubi yanada ravnaq topdi. Professional xor qo‘shiqchiligi vaqt o‘tishi 
bilan cherkovdan tashqari podshoh, knyaz, pomeshchiklar saroylarida xam 
keng tarqaldi. Saroylardagi professional xorlar o‘yin-kulgi tomoshalarida 
xizmat qilish uchun saqlangan. Bu esa yuqorida qayd qilingan ba‘zi xalqlar 
xor san‘atining rivojlanishiga keyinchalik ijobiy ta‘sir ko‘rsatdi. 
Keyinchalik Bax, Gendel, Betxoven, Glyuk, Gaydn, Motsart, Verdi, Bize, 
romantik 
kompozitorlardan 
Shubert, 
Shuman, 
Mendelson, 
rus 
kompozitorlaridan Glinka, Rimskiy-kKorsakov va boshqalar o‘z ijodlari 
bilan xor san‘atini yuqori pog‘onalarida ko‘tradilar. Rossiya cherkovdan 
tashqari krestyan, shahar, makrab qo‘shiqchiligi, opera teatrlari va qo‘shiq 
aytishni sevuvchilar xorlari rivojlandi. Xor ijrochiligi san‘atida aralash 

169 
xorlar formasi deyarli bo‘lmasada alohida erkaklar, ayollar va bolalar 
tomonidan qo‘shiq aytish an‘analari bo‘lgan. 
Shuni ham takidlab o‘tish kerakki revolutsiyaga qadar mavjud 
bo‘lgan xor orkestr va boshqa badiiy havaskor kollektivlar ma‘lum 
miqdordagi san‘at shinavandalaridan iborat bo‘lib ularning bu ishi esa 
umumxalq ishga qaratilgan edi.O‘zbekistonda professional xor san‘ati eng 
kech rivojlana boshlagan san‘at turlaridan biridir. Chunki dastlabki 
yillarda professional xor san' atini rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan shart-
sharoitlar yo‘q edi. Xalqqa manzur bo‘ladigan uni sevib ijro etadigan 
zamonaviy ko‘p ovozli musiqa asarlari yaratish, o‘zbek xalq qo‘shiqlarini 
qayta ishlash uchun kerakli kompozitsiya vositalarini topish zarur edi. Bu 
masalalarni amalga oshirish va o‘zbek musiqa madaniyatini rivojlantirish 
uchun musiqa o‘quv yurtlari uchun ochish, malakali xor mesterlari , 
kompozitor va musiqashunoslar, musiqachilar va boshqa kadrlar tayorlash 
va ko‘p ovozli musiqani propaganda qilish kerak edi. Professional xor ijodi 
va ijrochiligining oddiy formalari 30-yillarda yozilgan musiqali dramalarda 
uchraydi. "Farxod va Shirin" va "Gulsara" musiqali dramalarda ikki ovozli 
xor 
nomerlari 
qo‘llaniladi. 
Masalan 
Farxod 
va 
Shirin 
musiqalindramasining xotima qismida Xisrav lashkarlarining xor ijodida 
ikki ovozlilik qo‘llangan. Shu asarning 2-redaksiyasiga esa kompozitorlar 
ikki ovozli xorlarni anchagina kiritadilar. Gulsara musiqali dramasida ham 
xor fakturalari , asosan, ikki ovozda yozilgan, ba‘zan epuzodik uch ovozli 
ham uchraydi. Lekin o‘sh xor fakturalarida to‘liq uch va to‘rt ovozlar 
qo‘llanilmagan,chunki 
kompozitorlar 
ham 
sharoit 
to‘liq 
pishib 
yetilmaganini yaxshi bilar edilar. 30-yillarning ikkinchi yarmida bu ish 
ancha takomillasha bordi. Musiqa xor sohasida rus kompozitorlari bilan bir 
qatorda milliy kompozitorlar ham ijod qila boshladilar.
1934-1937-yillar davomida Moskva konservatoryasida yangi tashkil 
qilingan opera studiyasining har xil bo‘limlarida O‘zbekistondan kelgan 
ko‘pgina istedodli yoshlar ham o‘qidi. Karim Zokirov G‘ulom 
Abdurahmonov Mihail va Morhuday Davidovlar Muhtor Ashrafiy Sora 
Samandarova va boshqalar shu studiyada tahsil ko‘rib kelgusida tanilgan 
honanda , sozanda , drijor va kompozitorlar bo‘lib yetishdilar. 

Download 5,14 Mb.