7
Eng qadimgi o‘lchash birliklari -
antropometrik, ya’ni insonning
muayyan a’zolariga muvofiqlikka yoki
moyillikka asoslangan holda
kelib chiqqan o‘lchash birliklari hisoblanadi. Masalan: Ladon - bosh
barmoqni hisobga olmaganda qolgan to‘rttasining kengligi; fut - oyoq
tagining uzunligi; pyad - yozilgan bosh va ko‘rsatkich barmoqlar
orasidagi masofa, qarich, quloch, qadam va hokazolar.
Asrlar o‘ta bizga yetib kelgan ba’zi o‘lchov birliklari hozirda ham
ishlatiladi. Masalan,
qadimgi janubi-sharqda “loviya doni”, “no‘xot-
cha” ma’nosini bildirgan, turli qimmatbaho toshlarning o‘lchov birligi
sifatida ishlatilgan -
KARAT: dorishunoslikda og‘irlik birligi qilib
qo‘llanilayotgan, ingliz, fransuz, lotin va ispan tillarida
“bug‘doy doni”
ma’nosi bildiruvchi -
GRAN va hokazolar.
Ba’zi bir tabiiy o‘lchovlar ham uzoq o‘tmishga ega. Ularning
dastlabkilaridan biri, hamma yerda ishlatiladigan vaqt o‘lchovlaridir.
Munajjimlarning ko‘p yillik kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda
vaqt
birligi sifatida yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik
Yerning o‘z o‘qi atrofida to‘la aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400
qismi sekund nomini olgan. Qadimgi Vavilonliklar bizning eramizgacha
bo‘lgan II asrdayoq vaqtni Minalarda o‘lchashgan. Mina taxminan ikki
astronomik soat vaqt oralig‘iga teng bo‘lib, bu vaqt mobaynida
Vavilonda rasm bo‘lgan suv soatidan massasi taxminan 500 grammga
teng bo‘lgan “
mina suv” oqib ketgan. Keyinchalik mina o‘zgarib, biz
o‘rganib qolgan
minutga aylandi.
Vaqtlar o‘tishi bilan suv soatlari o‘z o‘rnini qum soatlariga, ular ham
vaqti kelib mayatnikli mexanizmlarga bo‘shatib berdilar.
Insoniyat taraqqiyoti rivojlanishining ilk davrlaridanoq “moddiy”
o‘lchashlar va o‘lchov birliklarining katta ahamiyatini tushunib bilganlar.
Vaqt o‘tishi bilan savdo-sotiq va o‘zaro
iqtisodiy aloqalarning
rivojlanishi mobaynida o‘lchovlarga aniqlik kiritish, yangilarini hosil
qilish, o‘zaro solishtirish va qiyoslash usullari shakllanib, o‘nlab yangi
va mukammalroq o‘lchash birliklari hosil bo‘la boshlagan. Asta-sekin
xalqaro, davlatlararo o‘lchash birliklari ta’sis etilgan.
Fan va texnikaning rivojlanishi har xil fizikaviy kattaliklarning
o‘lchamlarini muayyan o‘lchovlarga qiyoslab
kiritishni taqozo eta
boshladi. Bunday faoliyat jarayoni va rivojlanishi davomida o‘lchashlar
haqidagi fan, ya’ni
metrologiya yuzaga keldi.
Ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi o‘lchash vositalari
va usullarini mukammallashtirishni talab eta boshladi. O‘lchashlar
8
nazariyasi hamda vositalarining rivojini aniqlab bergan texnika
yutuqlarining uchta asosiy bosqichini ajratib ko‘rsatish mumkin:
− ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va stanoklarga
biriktirilgan o‘lchash vositalarining yaratilishini talab qiluvchi texno-
logik bosqich (manufaktura va mashina ishlab chiqarishning yuzaga
kelishi);
− ishlab chiqarish jarayonlarini kuchaytirish sharoitida foydala-
nilayotgan o‘lchash
vositalarining aniqligi, ishonchliligi va unum-
dorligini keskin oshirishni talab qiluvchi energetik bosqich (bug‘
energiyasini ishlatish, ichki yonuv dvigatellarining yuzaga kelishi, elektr
energiyasini ishlab chiqarish va ishlatish);
− zamonaviy fan yutuqlarining barchasini o‘lchash vositalarining
tarkibiga kiritishni talab qilgan ilmiy-texnikaviy inqilob (fanni ishlab
chiqarish bilan bog‘lash va uni bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga
aylantirish) bosqichi. Bu bosqichning alohida xususiyatlaridan biri
obyektlar va jarayonlar holatini muayyan parametrlar yordamida
umumiy baholovchi o‘lchash tizimlarini yaratish bo‘lib, olingan
natijalarni bevosita texnik tizimlarni
avtomatik boshqarish uchun
foydalanishdan iboratdir.
Amaliyot juda keng ko‘lamdagi fizikaviy kattaliklar qiymati,
ko‘pincha juda tez (sekundning milliarddan bir ulushlarida), yuqori
aniqlikda (xatolik o‘lchanayotgan qiymatning 10% idan kichik) va
nafaqat inson sezgi organlari to‘g‘ri ilg‘ay olmaydigan, balki hayot
uchun sharoit bo‘lmagan holatlarda ham aniqlashni talab qiladi. Shu
kunlarda fanga yo‘zdan ortiq har xil fizikaviy kattaliklar ma’lum bo‘lib,
ularning 70 dan ortig‘ini o‘lchash mumkin. Hozirgi kunlarda fan va
texnikaning rivojlanishi tufayli ilgari o‘lchab bo‘lmaydi deb hisoblangan
kattaliklarni o‘lchash va baholash imkoni yaratilmoqda. Masalan, Sankt-
Peterburg aloqa instituti olimlari hidni o‘lchash borasida birmuncha
yutuqlarni qo‘lga kiritganlar. Bu xususda buyuk
italiyalik olim Galileo
Galileyning quyidagi so‘zlarini eslab o‘tish o‘rinli bo‘ladi: «O‘lchash
mumkin bo‘lganini o‘lchang, mumkin bo‘lmaganiga esa imkon
yarating». Kondensatorning elektr sig‘imi, nurlanish oqimi, erigan
metallning temperaturasi va atomning magnit maydoni kuchlanganligi
kabi
kattaliklarni
maxsus
texnikaviy
vositalar
— o‘lchash
o‘zgartirkichlari, asboblari va tizimlaridan foydalanmasdan o‘lchashni
amalga oshirish mumkin emas. Bularning hammasi ongimiz,
hayotimizga shunchalik singib ketganki, aksariyat
hollarda biz ularning
9
atrofimizda mavjud ekanligini sezmaymiz. Hamma joyda: uy-ro‘zg‘or va
ishlab chiqarish, dala va kasalxona, avtomobil va ilmiy laboratoriyada
ular bizning beg‘araz va tengsiz yordamchilarimizdir.
