10
Bundan tashqari u davlatlarning jahon banklaridagi boylik jamg‘armalari
sifatida undan foydalanib boylik orttirib daromad keltiruvchi vazifani ham
bajaradi.
Davlatlararo tovar ayirboshlashda oltin birdan bir ishonchli muomala
vositasidir.
Fan va sanoatda oltin (yuvelir) zargarlik, tish protezlash, miditsinada,
kosmik laboratoriyada va stansiya qurilmalarida
qotishma-metall sifatida,
o‘tga va kislotaga chidamli asbob-uskunalarda ishlatiladi. Oltin va uning
qotishmalari samalyotsozlik va raketasozlikda yuqori sezgirlikka ega
elementlarni oksidnashini oldini olish uchun qo’llaniladigan dastgohlarda
ishlatiladi: olovbardosh qotishmalarni payvandlashda, raketasozlikda,
reaktiv dvigatellarda, yader reaktorlarida,
kosmik kemalarda keng
qo’llaniladi. Turli xildagi radio va rentgen dastgohlari ishlab chiqarishda
elektronika va elektrotexnikada keng qo’llaniladi.
Kumush sanoatda katilizatorlar sifatida, kumush qoplama, xalq
xo‘jaligida idish-tovoq tayyorlashda ishlatiladi. Kumush idishlarda
saqlangan suv uzoq paytgacha aynimaydi. Platina va platinoidlardan eng
sezgir, o‘tga chidamli,
asbob-uskuna, laboratoriya jihozlari tayorlashda
ishlatiladi. Platina va palladiy neft sanoatida katalizator sifatida keng
ishlatiladi. Shu boisdan nodir metallarni ko‘proq ishlab-chiqarish zarurdir.
Buning uchun rudalar tarkibida murakkab sharoitda bo‘lgan nodir metall
elementlarini, fan va texnikaning eng ilgor, faol, samarali yutuqlaridan
foydalanish zarur buladi.
Misning
asosiy
iste’molchilari
foto
va
kinomotografiyada,
rentgenografiyada va boshqa foto mahsulotlar olishda ishlatiladi.
Shuningdek kumush elektronika va elektrotexnikada,
radiotexnika va
mashinasozlikda keng qo’llaniladi. Kumushning muhim iste’molchilaridan
raketasozlik, kosmik va aviotexnika, dengiz xarbiy qismlar, shuning bilan
bir qatorda kumush-rux va kumush-kadmiyli akkumulyatorlar ishlab
chiqarish sanoatidir. Xozirgi vaqtda kumushning 70%dan ortig’i sanoat
maqsadida ishlatilsa, qolgan qismi esa tanga tayyorlashda, bezag vositalar
va uy ro’zg’or buyumlar tayyorlashda ishlatiladi.
Kumushning asosiy iste’molchilari (t/y): AQSH 3500-4500; Rossiya
1400-1500; Yaponiya 1800-3200; Italiya 900-1100; Angliya 700-850;
11
Fransiya 450-600. Bu davlatlar hissasiga barcha iste’mol qilinadigan
kumushning 85% to’g’ri keladi. Kumush ishlab chiqarishning 80%
yo’ldosh usulda qazib olishga asoslangan bo’lib faqatgina 20%gina
to’g’ridan to’g’ri rudadan olinadi.
Platina guruhi metallari yuqori karroziyaga chidamli va eng qiyin
sharoitlarda ham o’z xususiyatlarini o’zgartirmasligi
sababli xalq
xo’jaligida keng qo’llanildi.
2-Jaxon urushiga qadar 60% platina zaragarlik va meditsinada
ishlatildi. 2-jaxon urushidan so’ng esa shu sohalarda platina
qo’llanilishining ulushi 8-10% gacha tushib ketdi. Shuning bilan bir
qatorda platina sanoatda keng qo’llanila boshlandi.
Platina guruhi metallarining asosiy iste’molchilari kimyo sanoati,
neftni qayta ishlovchi sanoatda, elektrotexnikada va avtomabil sanoatida,
shuningdek
shisha ishlab chiqarishda, asbobsozlikda va mudoofaa
sanoatida keng q’llaniladi.
Kimyoviy tajriba sharoitida platina tajriba idishlari va dastgohlarida
tayyorlashda ishlatiladi. Bu metallar elektrotexnika sanoatida eritmalarda
erimaydigan anod shaklida qo’llaniladi, masalan vodorod pereoksid ishlab
chiqarish sanoatida,perxlorat olishda keng qo’llaniladi. Platina va palladiy
qoplamalari reaktorlar va maxsus idish va dastgohlar tayyorlashda
ishlatiladi.
Kimyo sanoatida platina va palladiy maxsus machalkalar olishda,
panjaralar tayyorlashda, similar listlar va kalloidlar olishda qo’llaniladi,
shuningdek organik va neorganik mahsulotlar olishda
katalizator sifatida
ishlatiladi. Ularni azotdan ammiak ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Katalizator sifatida platinining qotishmalari ya’ni palladiy-platinali,
rodiyli, iridiyli va ruteniylilari ishlatiladi.
Elektrotexnika sanoatida, elektronika va asbobsozlikda platina keng
qo’llanilib, platina qotishmalari kontaktlar tayyorlashda, elektr qarshilik
asboblarida, potensometr olishda, elektr
saqlagich ishlab chiqarishda,
rentgen quvurlarini elektrodlari olishda, aloqa vositalarida, astronomik
asboblar olishda ishlatiladi.
12
Platina va rodiyli qotishmalar yuqori haroratni o’lchovchi
termoparalar olishda ishlatiladi(1300-1800 °C). 40% Ir va 60% Rh li
qotishmalar 2000-2300
0
C temperaturani o’lchashga bardoshlidir.
Ruteniy yuqori zichlikka ega bo’lgan detallar tayyorlashda keng
qo’llaniladi.
Osmiy va Iridiy juda yuqori qattiqlikka egaligi bilan boshqa
metallardan ajralib turadi va shuning uchun yuqori aniqlikka ega bo’lgan
o’lchov asboblari olishda ishaltiladi. Platina
va kobalt qotishmasi kuchli
doimiy magnit olishda ishlatiladi.
Meditsinada platina va uning qotishmalari igna, shprislar tayyorlashda
ishlatiladi. Palladiy tish protezlari olishda ishlatiladi.
Palladiy va ruteniy bir muncha platinadan arzon bo’lib, boshqa
qimmat metallarni o’rnini almashtirish uchun ishlatiladi.
