15
1) ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning optimal variantlarini (eng zarur va
tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko’proq ishlab chiqarishga jalb qilish;
2) mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish;
3) fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilib, yangi energiya,
material,
xomashyo turlari, ularning manbalarini topib, foydalanishga jalb qilish,
resurslar unumdorligining oshishiga erishish.
Bu muammolarni hal qilish zaruriyati kishilardan chuqur iqtisodiy bilimlarga
ega bo’lishni taqozo qiladi.
2. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi
Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy yo’nalishlarini
aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu intilish iqtisodiy
faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo’lgan tomonga yo’naltirishga ijobiy
ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan.
Iqtisodiyotga oid bilimlarga dastlab antik dunyoning ko’zga ko’ringan olimlari
Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida,
shuningdek qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston
va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida e’tibor qaratilgan edi.
Biz uzoqqa bormasdan ming yillar osha bizga yetib kelgan Qur’oni Karimni,
hadislarni, Qobusnomani, Ibn Xoldun asarlarini
,
bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek asarlarini o’qir
ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari yetarli emasligi, ijodiy
mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra amin bo’lamiz.
Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd (1332-1406)ning
iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. U o’zining 1370
yilda
yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi bo’lib
tovarning ikki xil xususiyatini – iste’mol qiymati va qiymat tushunchalarini, oddiy va
murakkab mehnatni, zaruriy va qo’shimcha mehnat hamda zaruriy va qo’shimcha
mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, Ibn Xoldun tomonidan tovarlarni
ayirboshlash jarayonida, ular bir-biriga taqqoslanganda
mehnatni tenglashtirish
shaklida yuzaga chiqishi, ya’ni tovarda gavdalangan mehnatning miqdori va uning
nafliligini hisobga olinishi ham ta’kidlangan
1
.
«Kapital» kategoriyasiga yondashuvlarning dastlabki manbalarini Abu Ali Ibn
Sino (980-1037)ning asarlarida ko’rish mumkin. U hayotning to’qqizta omili: yer,
havo, olov, insonning asab tizimi, «hayot sharbati», tana qismlari, qalb, kuch, aqliy
faoliyatni ajratib ko’rsatgan. Bu o’rinda
ham iqtisodiy, ham jismoniy, ham ruhiy, ham
ahloqiy tavsiflar ajoyib tarzda birlashtirilgan
2
.
Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g’oyalari «Vaqfiya» (1482) va
«Mahbub-ul-qulub» (1500) asarlarida bayon etilgan. U mahsulotni uch qismga bo’lib,
birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi qismini o’zining va oilasining
ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga
chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni yaratishda
mehnatning roliga va ishlab
1
A.Razzoqov., Sh.Toshmatov., N.O’rmonov. Iqtisodiy ta’limotlar tariхi. T.: «Moliya». 2002, 42-bеt.
2 Bogachеva G.N., Dеnisov B.A. O mnogoobraznoy traktovkе katеgorii "Kapital" // Mеnеdjmеnt v Rossii i za rubеjom, №1, 2000.
-
http://www.dis.ru
.
16
chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor beradi. Shu bilan birga boylikni
halol mehnat bilan topish, to’plash va foydalanish zarurligini ta’kidlaydi
1
.
Lekin Aristoteldan boshlab butun dunyoning, jumladan Markaziy Osiyoning
ko’pgina olimlari iqtisodiyotni izchil o’rganish asosida uning ko’pgina
qonun-
qoidalarini, tushunchalarini yoritib bergan bo’lsalar ham, hali iqtisodiyot nazariyasi
fan sifatida shakllanmagan edi.
Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko’pgina mamlakatlarda milliy bozor
shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda «siyosiy iqtisod» nomi
bilan shakllana boshladi.
Siyosiy iqtisod grekcha so’zdan olingan bo’lib «politikos» - ijtimoiy, «oykos» -
uy, uy xo’jaligi, «nomos» - qonun degani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy xo’jalik qonunlari
ma’nosini beradi. 1575-1621 yillarda yashab, ijod qilgan frantsuz iqtisodchisi Antuan
Monkreten birinchi marta 1615 yilda «Siyosiy iqtisod traktati» nomli kichik ilmiy
asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida
asosladi. Keyinchalik klassik iqtisodchilar
bu fikrni tasdiqlab, siyosiy iqtisod keng
ma’noda moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni boshqaruvchi
qonunlar to’g’risidagi fandir, deb yozgan edilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy oqimlar,
maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qayerda va
qanday qilib ko’payadi, degan savollarga javob topishga urinishgan. Bunday iqtisodiy
oqimlardan dastlabkisi
