O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti “ Chorvachilik va o

72 

iste’molchilar talablarining tahlilini; 

mahsulot sifatining tavsiflanuvchi tarkibini va tuzilishini; 

sifat ko‘rsatkichlariga bo‘lgan asosiy talablarni. 
Mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillarni to‘rt toifaga bo‘lish mumkin: 
*
texnikaviy; 
*
tashkiliy; 
*
iqtisodiy; 
*
ijtimoiy. 
Texnikaviy omillarga uskunalarning jihozlanish, asboblarning hamda nazorat 
vositalarining, texnikaviy hujjatlarning holati; dastlabki materiallar, yarimfabrikat-
larning sifati va shunga o‘xshashlar kiradi. 
Tashkiliy omillarga rejalik, bir maromda ishlash, texnikaviy xizmat va 
uskunalarni ta’mirlash; materiallar, komplektlanuvchi buyumlar, jihozlanishi, 
asboblarni texnikaviy hujjatlar va nazorat vositalari bilan ta’minlanganligi, ishlab 
chiqarish madaniyati; mehnatni ilmiy asosda tashkil etish; ovqatlanish va ish vaqtida 
dam olishni tashkil etish va boshqalar kiradi. 
Iqtisodiy omillarga mehnatga pul to‘lash shakllari, oylik maoshning miqdori; 
yuqori sifatli mahsulotni va ishni moddiy rag‘batlantirish; mahsulotning yaroqsizligi 
uchun oylik maoshidan ushlab qolish; uning sifat darajasi; tannarxi; mahsulotning 
bahosi va shunga o‘xshashlar kiradi. 
Ijtimoiy omillarga kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish; malaka oshirishni 
tashkil qilish; ilmiy-texnikaviy ijodni, ijodkorlik va ixtirochilikni tashkil etish, 
turmush sharoitlari, o‘zaro munosabatlar, jamoadagi psixologik iqlim va tarbiyaviy 
ishlar kiradi. 
Mahsulot sifatining tashkil topishi, uning hamma hayotiy bosqichlarida: 
tadqiqot va loyihalash ishlarida; ishlab chiqarishda; muomalada; iste’molda yoki 
ishlatishida namoyon bo‘ladi. 
Tadqiqot va loyihalash ishlari mahsulotning sifatini oshirilishida belgilovchi 
o‘rinni egallaydi. Bu bosqich sifatni tashkil topishining boshlanishi hisoblanib, 
bunga ilmiy-texnika taraqqiyotining qo‘llanishi natijasida hamda me’yoriy 
hujjatlarni mahsulot ishlab chiqarish uchun uni muomalada, iste’molga yoki 
ishlatilishiga belgilangan iqtisodiy ko‘rsatkichlariga rioya qilgan holda tayyorlash 
natijasida erishiladi. Bu bosqichda quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: 

andozalar, sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan namunalarga yo‘naltirilgan ilmiy-
tadqiqot, tajriba-konstruktorlik va boshqa ishlarni bajarish; 

me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va joriy qilish; 

standartlarga rioya qilinishida o‘z-o‘zini nazorat qilishini 

amalga oshirish; 

mahsulot sifatining darajasini istiqbollash va me’yorlash; 

mahsulot sifatini rejalangan darajasiga erishish, turli usullarni tayyorlash 
choralarini joriy qilish, sinash va nazoratga yo‘naltirilgan konstruktorlik va 
texnologik tadbirlarni ishlab chiqish; 

bizda va xorijda chiqarilayotgan shu xildagi mahsulot sifati haqidagi axborotni 

73 
tahlil qilish; 
Mahsulot sifatini boshqarish tizimlari ishlab chiqish bosqichida texnikaviy 
darajani rivojlanishini doimo yuqori sur’atlarda bo‘lishini ta’minlaydi. 
Murakkabva mas’uliyatli buyumlar uchun ishlab chiqishda sifatni boshqarish 
jarayonida maxsus ish rejalari tuziladi. Maxsus konstruktorlik ilmiy-tadqiqot yoki 
loyihalash institutlarida, sanoat korxonalarida konstruktorlik texnologik bo‘lim 
(byuro)larda yangi mahsulot namunalarini ishlab chiqish mumkin. Bunda asosiy 
e’tibor ushbu buyum namunasi haqiqatdan yangi bo‘lishligiga yoki ishlab 
chiqarishdagi buyumlarni takomillashganligiga qaratiladi.
Mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash bosqichida optimal texnologik 
jarayonlarni tanlash qiyin va u ma’suliyatli vazifa, chunki bu bosqichda doimiy 
texnologiyaningqiyinlashishi hamda ishlab chiqarishning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini 
yaxshilash zaruriyati bo‘ladi. Tayyorlash bosqichida mahsulot sifatini oshirish 
korxonaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Shtrix-kodlardan mahsulotlarga nisbatan tadbiq etish g‘oyasi ilk bora 30-
yillarda AQSh ning Garvard biznes maktabida yaratilgan bo‘lib, undan amalda 
foydalanish bir necha o‘n yillardan so‘nggina, ya’ni, 60-yillardan boshlangan. 
Shtrix-kodlarni dastlabki qo‘llovchilar temir yo‘lchilar bo‘lib, shu usul orqali temir 
yo‘l vagonlarini identifikasiyalashtirilgan. Mikroprosessor texnikasining gurkirab 
rivojlanishi 70-yillardan boshlab shtrix-kodlardan keng ravishda foydalanish 
imkonini yaratdi. 1973 yil AQShda Mahsulotning Universal Kodi (IPC) qabul 
qilinib, 1977 yildan boshlab esa Evropa Kodlash Tizimi EAN (European Article 
Numbering) ta’sis etildi va hozirda undan nafaqat Evropada, balki boshqa 
mintaqalarda ham keng ravishda foydalanilmoqda. 
Shtrix-kod ketma-ket almashinib keluvchi qora (shtrix) va oq (probel) rangli, 
turli qalinlikdagi chiziqlardan iborat bo‘lib, bu chiziqlarning o‘lchamlari 
standartlashtirilgan. Shtrix-kodlar maxsus optik qurilmalar - skanerlar yordamida 
o‘qishga mo‘ljallangan. Uning vositasida, mikroprosessorlar orqali shtrixlar 
raqamlarga dekoderlanib, mahsulot haqidagi ma’lumotlar kompyuterga uzatiladi. 
Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan davlatimizda O‘zbekiston 
Respublikasida ishlab chiqarilayotgan tovarlarni shtrixli kodlash kiritilmoqda. “GS1 
International” (EAN Uzbekistan) (Belgiya, Bryussel) xalqaro assosiasiyasi 
tomonidan bizning mamlakatimizga 478 raqamli identifikatlashtirish kodi berildi. 
U bo‘yicha bu tovar qaerda ishlab chiqarilganligini aniqlash mumkin. 
Mamlakat kodidan keyingi raqamlar tovarni ishlab chiqarayotgan yoki realizatsiya 
qilayotgan korxonani belgilaydi. Keyingi beshta raqamlar bilan mahsulotning 
iste’molchilik xossalari o‘lchami, massasi, tarkibi, shakli, o‘ramining ko‘rinishi va 
boshqa ma’lumotlar shifrlab qo‘yilgan. 
Bu raqamlar qatoriga muvofiq kompyuter yordamida shtrixli kod 
shakllantiriladi. Oxirgi 13-raqam tekshirish uchun va barcha kiritilgan axborotning 
shtrixli kodini skaner bilan o‘qilishi to‘g‘riligini tekshirish uchun ishlatiladi. Shtrixli 
kodga o‘zgarib turuvchi, masalan, sifati va bahosi haqidagi ko‘rsatkichlar 
kiritilmaydi. 
Har bir tovar ishlab chiqaruvchi bizda tashkil etilgan “GS1 International” 

74 
(EAN Uzbekistan) tovarlar va xizmatlarni avtomatik identifikatlashtirish Markazida 
ro‘yxatga olinadi. 
Shtrixli kodlash texnologiyasini joriy etishning iqtisodiy samarasi aylanma 
mablag‘lar harakatini tezlashtirish, tovar zahiralarini boshqarish tezkorligini 
ta’minlash, omborxonalarda saqlash xarajatlarini kamaytirishdan tashkil topadi. 
Shtrixli kodni borligi psixologik ahamiyatga ham ega xaridor albatta "zebra" 
belgili tovarni tanlaydi. Lekin shtrixli kod shaxsan iste’molchi uchun axborotga ega 
emasligini ta’kidlash kerak. Ammo o‘z hurmatini bilgan ishlab chiqaruvchi o‘zining 
obro‘si uchun yagona ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlar berib, albatta tovarlar va 
o‘zi haqida umumiy ma’lumotlarini bildiradi. Bu ma’lumotlarni soxtalashtirish 
mumkin emas. Garchi ayrimlar intilsa ham, natijada ular bozorda aks reklamaga ega 
bo‘ladilar, bu esa chiqimlarga olib keladi. 
Tizimni O‘zbekistonda joriy etish respublikani dunyo bozoriga faol chiqishi 
bilan bog‘liqdir. Dunyo bozorida raqobat keskindir va unda muvaffaqiyatli 
qatnashish uchun to‘g‘ri boshqaruv qarorlarini qabul qilishda menejerga yordam 
beradigan axborotga ega bo‘lish kerak. Endi bizning tijorat tashkilotlarimizga 
bevosita O‘zbekistonda u yoki bu tovarni ishlab chiqaruvchi xorijiy korxonalar 
to‘g‘risida ishonchli axborotni olish imkoniyati paydo bo‘lmoqda. Xorijiy 
tijoratchilarning so‘rovi bo‘yicha ham O‘zbekiston korxonalari to‘g‘risidagi 
o‘xshash axborotlarni berish mumkin. Ya’ni shtrixli kod ishchan sherikchilikni 
engillashtiradigan tashrif kartochkasidir. 
Tovarlarning raqamlash bilan mashg‘ul bo‘lgan qator xorijiy tashkilotlar bilan 
kelishilgan holda ma’lumotlar banklarini ayirboshlash rejalashtirilmoqda, bu esa 
O‘zbekiston tovarlarini import qilishni mo‘ljallagan mamlakatlarda bizning 
korxonalar uchun mahsulotlarini manzilli reklamasini ta’minlaydi. Bunday 
xizmatlar dunyo bozorida keng qo‘llaniladi. 
Hozirgi paytda respublikaning o‘ndan ortiq korxonalari yuzdan ortiq 
buyumlarga asl nusxa maketlarini olishdi. Shtrix kodni avval olish ancha qiyin 
bo‘ldi, chunki maslahatlashadigan hech kim yo‘q edi. Endi hammasi texnik 
tomondan to‘g‘rilandi, ikki kun ichida buyumning tavsiflari bo‘yicha tuzilgan 
shtrixli kodini olish mumkin. Ko‘pchilik ishlab chiqaruvchilar hozircha bu “pasport” 
ma’lumotlarini aniqlashmoqda. Tovarni bir turiga ham, bir nechta o‘nliklariga ham 
buyurtmachilar bor. Shtrixli kodni tushirishga joyi kam bo‘lgan buyumlar ham 
uchraydi. Bu holda qisqartirilgan sakkiz raqamli asl nusxa maketi tayyorlanadi, lekin 
davlat kodi qoldiriladi. 
Shtrixli kod buyicha me’yoriy hujjatlarni xalqaro talablar bilan 
uyg‘unlashtirish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda, ushbu muhim sohada 
mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha kurslar amal qilmoqda. 
Xullas, O‘zbekiston tovarlarining raqobat qila olish imkonini oshirish, 
ularning tovarlarni raqamlash xalqaro tizimiga kirishi, iste’molchilar huquqlarini 
himoya qilish, “O‘zbekistonda tayyorlangan” nomli markali mahsulot ishlab 
chiqarishning avtomatlashtirilgan hisobini ta’minlash uchun maqsadga qaratilgan 
ish olib borilmoqda. 
EAN assosiasiyasi turli davlatlar uchun kodlar ishlab chiqqan bo‘lib, ushbu 

75 
kodlardan foydalanish uchun markazlashgan tarzda lisenziyalar tavsiya etadi. 
Masalan, Fransiya uchun davlat kodi sifatida 30-37, Italiya uchun 80-87 oraliqlari 
tavsiya etilgan. Ba’zi davlatlarning kodlari uch xonali sondan iborat. Masalan, 
Gresiya -520, Rossiya - 460, Braziliya - 789. Quyiroqda keltirilgan 18.1-jadvalda 
ba’zi bir davlatlarning lisenziya asosida olingan kodlari keltirilgan. 
Asosan EAN ning ikki kodidan ko‘proq foydalaniladi: 13 razryadli va 8 
razryadli raqamli kodlar. Bunda eng ingichka shtrix birlik sifatida olinadi. Har bir 
raqam (yoki razryad) ikki shtrix va ikki probeldan iborat bo‘ladi.1 va.2- rasmlar). 13 
razryadli kodning tarkibida quyidagi kodlar ko‘rsatiladi: 

davlat kodi ("davlat bayrog‘i"); 

korxona (firma) - tayyorlovchi kodi; 

mahsulotning kodi; 

nazorat soni. 
Tayyorlovchi korxonaning kodi har bir davlatda tegishli organlar tomonidan 
tuziladi. Odatda, bu kod beshta raqamdan iborat bo‘lib, davlat kodidan keyin keladi. 
Mahsulot kodi tayyorlovchi tomonidan tuziladi va u ham beshta raqamdan 
iborat bo‘ladi. Bu kodning rasshifrovkasi standart emas, u mahsulotga taalluqli 
bo‘lgan muayyan hususiyatlarni (belgilarni) yoki faqat tayyorlovchining o‘zigagina 
ma’lum bo‘lgan va shu mahsulotning qayd etish tartib raqamini ifodalashi ham 
mumkin. 
EAN-8 kodi uzun kodlarni belgilab bo‘lmaydigan kichik o‘ramlar 
(upakovkalar) uchun mo‘ljallangan. EAN-8 kodi quyidagi kodlar tartibidan iborat: 

davlat kodi (“davlat bayrog‘i”); 

korxona (firma) - tayyorlovchi kodi; 

nazorat soni. 
Ba’zan, tayyorlovchi korhona kodining o‘rniga mahsulotning qayd etish tartib 
raqami keltirilishi ham mumkin. 
Raqamlar qatori skaner uchun emas, balki xaridorlar uchun mo‘ljallangan. 
Talabgor (xaridor) uchun ma’lumot faqat mahsulot tayyorlangan davlatni bildirish 
bilan chegaralanadi, chunki davlat kodi maxsus nashrlarda va ma’lumotnomalarda 
keltirilib turadi yoki ma’lumot bazalarida va banklarida saqlanishi mumkin. To‘liq 
shtrixli kod tashqi savdo tashkilotlariga yoki savdo ob’ektlariga mahsulotning aniq 
kelib chiqish rekvizitlarini bilish va kerak bo‘lsa mahsulotning kontrakt (shartnoma) 
talablariga mos kelmaydigan parametrlari va ko‘rsatkichlari borasida aniq manzilga 
raddiya yoki norozilik bildirish imkoniyatini yaratadi. 
Nazorat soni EAN algoritmi bo‘yicha kodni skaner vositasida to‘g‘ri 
o‘qilganligini tekshirish uchun xizmat qiladi. 

76 
Shtrixli kodlash ishlab chiqarish korxonalari uchun quyidagi imkoniyatlarni 
yaratadi: 

avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining tadbiq etilishini osonlashtiradi; 

ishlab chiqarish, mahsulotni saqlash va realizasiya qilish kabi faoliyatlardagi 
hisob-kitob ishlarining samaradorligini oshiradi; 

resurslarni chuqur tahlil qilish imkoniyatini beradi; 

hujjatlar aylanishini qisqartiradi; 

mahsulotni realizasiya qilish va harakati haqidagi ishonchli ma’lumotlarni 
muntazam ravishda yig‘ishni yo‘lga qo‘yish mumkin; 

boshqaruv va nazorat organlariga tezkor ravishda mahsulot xususidagi 
ma’lumotlarni tavsiya etish. 
Davlat 
kodi 
Tayyorlovchi 
kodi 
Mahsulot 
kodi 
Nazoratsoni 
20-rasm. 
13 razryadli EAN kodi 
Markaziy shtrixlar 
Chetki shtrixlar 
5 0 1 2 3 5 6 7 8 9 0 0 
Davlat 
kodi 
Tayyorlovchi 
kodi 
Nazoratsoni 
3-rasm 
8 razryadli EAN kodi 
5 0 1 2 3 4 5 2 

77 
4-jadval 

Download 1,58 Mb.