O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

92 
Bozor konyunkturasining hozirgi holati iqtisodiy siyosatning bir-ikki 
yil oldin bajarilgan harakatlarning mahsuli bo‘lganligi sababli, 
makroiqtisodiy tahlil kamida ikki yillik muddatni qamrab olishi maqsadga 
muvofiq. 
Keyingi bosqichi bozorni shakllantiruvchi sohaning tahliliga 
bag‘ishlanadi. Bunda quyidagi savollarga javob topish lozim bo‘ladi: 
sohaning iqtisodiyotdagi o‘rni qanday? 
soha texnologik jihatdan hayotiy siklning qaysi bosqichida? 
sohaning rivojlanish sur’atlari qanday? 
sohada qanday muammolar mavjud? 
Bunday izlanish natijasida taklifning umumiqtisodiy imkoniyatlari 
ma’lum bo‘ladi. Shunisi e’tiborliki, makroiqtisodiy omillarning tahlili 
kompleks ravishda olib borilishi va olingan ma’lumotlar keng doiradagi 
konyunktura tahlillarda qo‘llanilishi mumkin. Shu sababli ko‘pchilik 
davlatlardagi, shu jumladan O‘zbekistonda bunday axborotlarni davlatning 
maxsus organlari va halqaro tashkilotlarni vakolatli organlari tayyorlab 
beradilar. Masalan, BMT ning inson taraqqiyoti hisobotlari, TACIS 
dasturining 
iqtisodiy 
rivojlanish 
axborotnomalari, 
O‘zbekiston 
Respublikasi statistika qo‘mitasi tahliliy axborotlari va h.k. 
Yuqorida sanab o‘tilganidek, mikroiqtisodiy omillarga ushbu 
bozordagi talab, taklif, narx va raqobat kiradi. 
Bozor konyukturasi tahlilida talabning barcha jihatlarini o‘rganishga 
alohida e’tibor beriladi. Jumladan: talabning geografik taqsimlanishi, 
assortimentning kengligi va chuqurligi bo‘yicha taqsimlanishi, iste’mol 
intensivligi, hajmi va boshqa xususiyatlarni o‘rganish zarur bo‘ladi. 
Talabni o‘rganishda avvalo qondirilgan talab, so‘ng qondirilmagan talabga 
diqqat jalb qilinadi. Tovar aylanish tarkibini tovar guruhlari va alohida 
turlari bo‘yicha tahlil hilish orqali qondirilgan talab o‘rganiladi, 
qondirilmagan talab esa sotuvchilar va haridorlarning fikrini o‘rganish 
usullari yordamida aniqlanadi. 
Konyunkturaga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil – bu tovar taklifidir. 
Taklifni o‘rganishda avvalo tovar manbalariga, sotishga taklif etiladigan 
tovar hajmi va tarkibiga, tovar zaxiralariga e’tibor beriladi. Tovar 
manbalarini tahlil qilish savdo tizimiga mahsulot yetkazib beruvchi 
korxonalar ro‘yxatini tuzish va ularning imkoniyatlarini o‘rganishdan 
iborat bo‘ladi. 
Ishlab chiqaruvchilar tovarlarining assortimenti va yetkazib berish 
muddatlari taklifning tarkibini aniqlashga yordam beradi. Shundan so‘ng 
bozor ishtirokchilaridagi tovar zahiralari tahlil qilinadi. Zahiraning hajmi 

93 
va tarkibi, qachon vujudga kelganligi, zahiraning almashib borish 
dinamikasi va boshqa ko‘rsatkichlar taklifning talabga nisbatini aniqlashga 
xizmat qiladi. Savdo tashkilotlarida yuritiladigan hisob tizimining 
ma’lumotlari, inventarizatsiya natijalari va maxsus izlanishlar tovar 
zahiralirini kompleks o‘rganishga asos bo‘ladi. 
Narxlarning bozor konyukturasidagi o‘rni va ularning shakllanish 
xususiyatlarini hisobga olgan holda narx tahliliga katta e’tibor beriladi. 
Narxlarni o‘rganishda quyidagilar tahlil ob’ekti sifatida olinadi: 
narxlarning barqarorligi, tovar assortimenti doirasida narxlarning o‘zgarish 
darajasi, sotuvchi tomonidan narxlar bo‘yicha o‘zgaruvchan tizimlarni 
qo‘llash, muvsumiy narxlarning qo‘llanishi va boshqalar. Narx bozor 
konyukturasiga ta’sir qiluvchi eng murakkab omil hisoblanadi. Uning 
o‘ziga ham bir qancha omillar ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli narx tahlilida 
nafaqat hujjatlarni tekshirish usuli, balki maxsus usullar ham keng 
qo‘llaniladi. 
Mikroiqtisodiy omilardan yana biri shu bozordagi raqobatdir. Tovar 
bozorlaridagi raqobatni tahlil qilishda avvalo korxonalar raqobati, so‘ng 
tovarlar va ehtiyojlar raqobati o‘rganiladi. Korxonalar raqobatining tahlili 
sotuvchilar soni, ixtisoslashuvi, mahsulot assortimenti, ishlab chiqarish 
hajmi, yo‘naltirilgan maqsadli segmenti va boshqalarni o‘z ichiga oladi. 
Tovarlar va ehtiyojlar raqobatining tahlili asosan konyunktura 
prognozida amalga oshiriladi hamda raqobatchi tovarlar, o‘rnini bosuvchi 
tovarlar va to‘ldiruvchi tovarlarning o‘zaro muvozanatini aniqlashga 
qaratiladi. Bunday raqobatni baholash uchun marketingning bozorni 
o‘rganish usullaridan keng foydalaniladi. 
Bozor 
konyukturasini 
o‘rganishning 
sotuvchi 
va 
ishlab 
chiqaruvchilar uchun zarurligi kelajakda ishlab chiqarish quvvatlarini 
qaysi yo‘nalishda rivojlantirish va qanday sotish siyosatini qo‘llash 
bo‘yicha aniq va ishonchli axborotga ega bo‘lishda namoyon bo‘ladi. 

Download 2,17 Mb.